Hollandsche Schouwburg – Archiprix 2015

Van 1941 tot 1943 fungeerde de Hollandsche Schouwburg als de spil in het plan om de omvangrijke joodse bevolking van Amsterdam en omstreken te vervolgen. Tienduizenden joden werden gedeporteerd vanuit het eens populaire theater aan de weelderige Plantage Middenlaan, dichtbij het centrum van Amsterdam.
Binnen de overblijfselen van het theater bevindt zich nu een herdenkingsplek en een klein museum. Het Joods Historisch Museum heeft plannen om de herdenkingsplek te vernieuwen en het museum te transformeren tot Sjoa museum waarin het complete verhaal van de Nederlandse Jodenvervolging verteld wordt. Ik ben gevraagd om hiervoor een studieontwerp te maken.

Het architectonische doel van mijn voorstel is het creëren van een waardige sfeer van contemplatie. In lijn met de gedachte van de auteur W.G. Sebald gaat het plan niet over het choqueren van bezoekers middels een spectaculaire vormentaal, maar over leven, het persoonlijke aspect van herinnering en de plek zelf. Sebald schrijft dat het geen zin heeft om dat wat al verschrikkelijk is te overdrijven. Beelden van- en verhalen over de Jodenvervolging kunnen werken als het hoofd van Medusa. Bij een directe confrontatie versteent men. De enige manier om een beeld van de verschikkingen te krijgen, is om herinnerd te worden aan het ook mooie leven van de slachtoffers en dit vervolgens te extrapoleren.

Het programma van eisen is te groot om in de Hollandsche Schouwburg te passen. Meer ruimte ontstaat door het programma aan te scherpen, vervallen ruimten te benutten en enkele bestaande elementen te vervangen. Daarnaast stel ik, net als het Joods Historisch Museum, het gebruik van een tweede locatie voor. Hierbij blijkt de Hervormde Kweekschool de meest voor de hand liggende optie. Deze leegstaande school aan de overkant van de Plantage Middenlaan diende als ontsnappingsroute voor joodse kinderen tijdens de Duitse bezetting. De tussenliggende tramhalte, die werd gebruikt voor deportaties, is in het voorstel opgenomen als openbare expositie en verbindend element. De Hollandsche Schouwburg, Hervormde Kweekschool en tramhalte worden opgevat en ontworpen als één herinneringsomgeving. Het ritme van binnen en buiten ruimten dat de eilanden en enclaves van joods leven in de buurt met elkaar verbindt wordt hierin doorgezet. Tussen de expositie- en herdenkingsruimten vormen sculptuur- en bloementuinen een regeneratieve achtergrond. Men kan hier dwalen, er is geen vaste volgorde van ervaringen. Binnen zijn er momenten van concentratie, buiten van reflectie. Het leven in de omgeving is altijd aanwezig, het verhaal is niet geïsoleerd. Een membraan dat geluid en licht doorlaat markeert de plek door de historische kavelgrenzen te volgen.

Het overbrengen van herinneringen is nauw verweven met het joodse bestaan. De middelen waarmee dit gebeurt zijn die van een volk dat eeuwenlang heeft gedwaald. Het vertellen van verhalen en uitvoeren van rituelen leidt tot een identificatie met het verleden. Deze middelen kunnen worden ingezet om de herinnering aan de Sjoa levendig te houden. Expositieruimten bevatten geoliede, massief larikshouten kabinetten gevuld met zonlicht uit het zuiden. Zwart gepigmenteerd cement wordt gemixt met verbrijzeld basalt van het bestaande monument en gebruikt om anderhalve meter hoge gepolijste voetstukken te maken die in een staccatoritme langs de verbindende route worden geplaatst. De houten ruimten en betonnen voetstukken zijn de enige nieuwe elementen die zwaar zijn. Ze dragen niet alleen verhalen in de vorm van persoonlijke voorwerpen maar ook de last van de gebouwen.