Factcheck. In het NRC van vrijdag 4 maart verscheen een artikel van Bernard Hulsman met als titel ‘Het alziende oog van Steve Jobs’. Hierin vergelijkt Hulsman het ontwerp voor het nieuwe Apple-hoofdkantoor in Cupertino, Californië, met het panopticum van de 18e-eeuwse filosoof Jeremy Bentham. Ook legt hij een verbinding met het dystopische boek De Cirkel van Dave Eggers. Dit boek gaat over een internetbedrijf dat streeft naar de volledige beheersing van haar werknemers, en uiteindelijk van de hele maatschappij. Pieter Waijer is het niet eens met Hulsmans lezing van de feiten en legt en rekent uit waarom.
Nieuwe hoofdkantoor van Apple ontworpen door Foster + Partners
Het zijn bange dagen. Als we de kranten openslaan lijkt dystopia ons tot op een armlengte genaderd. Het is niet verwonderlijk dat schrijvers als Dave Eggers dystopieën als thema voor hun boeken kiezen en parallellen trekken met ontwikkelingen in de echte wereld. Bernard Hulsman op zijn beurt schrijft in het NRC Handelsblad graag over overeenkomsten tussen gebouwen. Zo ook in ‘Het alziend oog van Steve Jobs’. Bij het artikel van Hulsman staan, naast een impressie van Apples toekomstige hoofdkantoor, een serie luchtfoto’s van bestaande gebouwen die ook (vrijwel) rond zijn. Eén daarvan is de koepelgevangenis van Arnhem, een typologie afgeleid van het door de 18e-eeuwse filosoof Jeremy Benthem bedachte panopticum. Het idee achter het panopticum is even simpel als geniaal: in een cirkelvormig gebouw heb je in principe voldoende aan één toezichthouder als deze zich in het midden van de cirkel bevindt. Het overzicht, de beheersing, is volledig. Volgens Hulsman is dit precies wat Apple nastreeft. Het nieuwe hoofdkwartier wordt daarmee, zo beweert hij, een glazen koepelgevangenis.
Gebouwen vergelijken is een waardevolle exercitie mits de feiten van fictie gescheiden blijven. Rekent u even mee?
De koepelgevangenis van Arnhem heeft een diameter van grofweg 65m. Dit betekent dat het alziend oog van de bewaker in het midden tot de buitenmuur slechts 32,5m hoeft te overzien. Dit is vergelijkbaar met de lengte van de gevel van bijvoorbeeld het NRC-gebouw aan het Rokin. Het hoofdkantoor van Apple in Cupertino heeft een diameter van 492,25m. In het midden van de cirkel, tussen de boomgaarden en tuinen, komt een glazen vergaderzaal of, in de terminologie van Hulsman, ‘een soort inspectiehuis’. Vanuit het middelpunt van de cirkel tot aan de buitengevel is de afstand dus 492,25/2 = 246,125m, de afstand die je aflegt als je bij het NRC werkt en naar de Bijenkorf aan de Dam wandelt om, laten we zeggen, een overhemd te kopen. Best ver dus.
Even snel googlen vertelt ons dat de doorsnede van het gebouw ongeveer 55m is. Trekken we dit van de diameter af dan komen we op 492,5 – 2x55m is 382,5m. Dat is dus nog altijd zo’n 190m van het middelpunt tot aan de binnengevel van de ring, ofwel de breedte van de Amsterdam Arena.
En dan: glas is transparant, maar levert in de praktijk zelden gebouwen op waar je zomaar doorheen kunt kijken, waar je personen daadwerkelijk kunt herkennen tenzij zij met hun neus tegen het glas gedrukt staan. Om nog maar te zwijgen van de grote bomen binnen de cirkel die, eenmaal volgroeid, het overzicht ernstig zullen belemmeren.
Binnen in de cirkel
Laten we even terugkeren naar de ideale koepelgevangenis van Bentham: het gebouw had een gesloten, niet-transparante koepel. En dat was niet voor niets. De bewaker zag de gevangenen zo altijd in het tegenlicht, als silhouetten. Dat was de enige informatie die de bewaker nodig had: zit de gevangene nog in zijn cel? Het gebouw in Cupertino heeft geen koepel en daarmee ontbreekt het licht-donkereffect. Ook hier loopt de vergelijking tussen het Apple kantoor en een gevangenis dus spaak. Hulsman vergelijkt de vergaderzaal in het midden van de cirkel met het ‘inspectiehuis’ van de bewaker uit het panopticum. Hebben mensen die vergaderen tijd om hun collega’s op minimaal 190m afstand in de gaten te houden? Hangen er, zoals in het panopticum, lamellen voor de ramen, waardoor zij hun collega’s bespieden? En hebben de 13.000 (!) collega’s die zich in het eigenlijke gebouw bevinden niet veel beter zicht op de vergaderruimte dan andersom? Hulsman plaatst ook een afbeelding van het Colosseum in Rome bij het artikel. Als de vergelijking van het Apple-kantoor met díe cirkel al opgaat, dan is het omdat het publiek vanaf de tribune zicht heeft op de strijd die in de arena gevoerd wordt. Een strijd die niet zonder consequenties voor de hedendaagse gladiatoren is, want ook zij worden genadeloos afgerekend op de behaalde resultaten.
Steve Jobs was ongetwijfeld een perfectionist en een controle freak. Echter, de overeenkomsten met het totalitaire panopticum van Jeremy Bentham en De Cirkel uit Eggers’ boek, die Hulsman zo graag wil zien, bestaan puur en alleen in de vorm; een cirkel met een stip in het midden. Verder hebben deze gebouwen niets met elkaar gemeen.
Het zijn bange dagen. Maar laten we de zandbak die architectuur heet, de zandbak waarin wij zo graag spelen, nuchter, heel kritisch, maar vooral ook met open ogen en relativeringsvermogen beschouwen. De situatie daarbuiten is al ernstig genoeg.