Feature

CULD in Kosovo

Over ontwerpen voor het naoorlogse Pristina. Of hoe je de energie van een jong stedelijk leven faciliteert op een plek waar men het liefste 12-laags woonblokken bouwt.

CULD in Pristina

Kosovo is sinds 2008 een onafhankelijke staat met zo’n twee miljoen inwoners. Het ligt op het Balkanschiereiland en is zo groot als een kwart van het Nederlands grondgebied. Kosovo kent een roerige geschiedenis. Na twee eeuwen van touwtrekken om het gebied door Rusland, Turkije, en later Duitsland, Albanië en Servië, is er een mix van bewoners ontstaan die overwegend Albanees spreekt en het islamitisch geloof belijdt. Voorafgaand aan de onafhankelijkheid ontstond er gedurende de laatste overheersing door Servië en de zoveelste Balkonoorlog een schaduwsamenleving; een ‘ondergronds’ bestuur, los van het ‘bovengrondse’ bestuur dat geleid werd door de Serviërs. Het ‘ondergrondse’ bestuur werd ondersteund en gefinancierd door geëmigreerde Kosovaren, waarvan de harten nog steeds bij Kosovo en hun achtergebleven familie en vrienden lagen. Na de afscheiding met Servië in 1999 is het ‘ondergrondse’ bestuur geformaliseerd, deze heeft in 2008 de staat Kosovo heeft uitgeroepen. Het land is inmiddels door een groot deel van de Verenigde Naties erkend, maar nog niet door landen als Rusland, China en Spanje.

Pristina, de hoofdstad van Kosovo, zit middenin haar wederopbouwfase en wil in een rap tempo duizenden woningen bijbouwen. Voor een van die projecten, net buiten het centrum van de stad, werd een internationale meervoudige opdracht uitgeschreven. Ons bureau, CULD, werd hiervoor geselecteerd evenals bureaus uit Spanje, Italië, USA en China. Als een ‘Kuifje in Kosovo’ reisden we in december 2015 voor het eerst af naar Pristina, benieuwd naar wat we daar zouden aantreffen. De eerste indruk was een rommelige, weinig geplande stad waar de gevolgen van decennia van oorlog nog overal voelbaar zijn, en de gevolgen van de bombardementen zichtbaar. Een stad met afwisselende laagbouw en middelhoge appartementsblokken, smalle straten met veel stilstaand verkeer en met hier en daar nog ruïnes van de recentste oorlog. Maar wat een energie. Er heerst een druk straatleven, met name op informele plekken. De bevolking is jong, wil gezien worden en zet allerlei bedrijfjes en winkeltjes op. Men ontmoet elkaar en prijst zijn koopwaar aan. Overal waar je loopt zijn straten opnieuw aangelegd, verrijst nieuwbouw en worden moskeeën en andere bijzondere gebouwen gerenoveerd.

huidige bouwpraktijk in Pristina

De grote slag in het wederopbouwprogramma van Pristina gebeurt bij voorkeur met appartementenblokken van elf tot twaalf lagen hoog. Binnen deze bouwgolf valt ook de meervoudige opdracht. Met een programma van zes- tot zevenduizend woningen op een geaccidenteerd terrein van 29 hectare wordt een dichtheid bereikt van 225 woningen per hectare, hetgeen vergelijkbaar is met de binnenstad van Parijs. Als we de huidige bouwpraktijk in Pristina combineren met de gewenste dichtheid doemen beelden op van CIAM schijvenwijken en Franse banlieues, een woonsfeer die wij in Nederland al decennia achter ons hebben gelaten.
De vraag naar appartementen in de hoofdstad is groot en de bouwmethodiek van deze blokken hebben de plaatselijke aannemers inmiddels goed onder de knie. Bij de eerste rondleiding door de stad werd ons dan ook verteld: “focus je niet op de gebouwen, dat kunnen we wel. We hebben vooral behoefte aan een betere visie op het openbaar gebied.”

Om een omslag in het denken over de toekomst van de stad te bewerkstelligen zijn we eerst op zoek gegaan naar aantrekkelijke stadsmilieus in Kosovo. Met beelden uit Pejë en Prizren konden we aantonen dat de bouwtraditie wel degelijk rekening houdt met specifieke typografische kenmerken zoals de hoogtelijnen, beekdalen en geaccidenteerdheid van het gebied. Ook ligt in deze steden een sterke focus op de levendigheid en het gebruik van de openbare ruimte, en is de schaal van de straat vriendelijk en informeel met een relatief lage straatwand. Het idee was geboren om een concept te lanceren waarbij informele levendige straten worden gekoppeld met slanke hoogbouw die twee keer zo hoog mag zijn als wat men tot nu toe in Pristina gewend is.

inzending van CULD voor de prijsvraag Masterplan of Kodrina Complex

We besloten ons plan een simpele opzet te geven: een serie straten die hoogtelijnen volgen en een serie stegen met trappen die hier haaks op liggen en uitkomen op een centraal gelegen buurtpark. Dit park is belangrijk. In de huidige, warrige stad van kleine straatjes zijn weinig open groene plekken om samen te komen. Deze nieuwe place to be bleek in al zijn simpelheid een schot in de roos te zijn. Onze lokale partners zagen het gelijk en begonnen op te sommen wat ze op dit moment allemaal missen in de stad. Ook het lokale bestuur met de burgemeester voorop benoemde het park als kernwaarde voor de nieuwe ontwikkeling. En zo is het plan in al zijn simpelheid doorgezet, met laagbouw langs de straten en slanke hoogbouw in de blokken voor vriendelijke straten en tegelijkertijd mooi uitzicht; de winkels niet samenvoegen in een shoppingmall, maar hiervoor ruimte creëren in de plinten van de hoofdstraat. Het parkeren wordt binnen het woningblok opgelost in een garage die door de helling half in de heuvel wegvalt. Geen superdesign maar een heldere strategie met eenvoudig principes die de mensen zelf kunnen oppakken.

En toen ging Kuifje wederom naar Kosovo voor een presentatie voor de stad, de ontwikkelaar en een internationale vakjury. En dat was leerzaam. De lessen die we leerden: presenteer altijd met je eigen tolk anders lukt het nooit om je verhaal te vertellen binnen de tijd. En belangrijker, leg ook uit HOE je plan gebouwd kan worden. Niet alleen in fasering, maar ook volgens de lokaal bekende bouwtechnieken en bouwvolgordes. Want hoewel ons plan de voorkeur had van de vakjury, de burgemeester en de jonge energieke garde, gaf de oude garde van de aannemer de doorslag: zij begrepen niet hoe ze dit in de daarvoor bestemde tijd moesten gaan bouwen. Het bleek ook uit de keuze voor het winnende plan van Studio Liebeskind die hadden gekozen voor een architectonische verbijzondering van de eerder genoemde elf- tot twaalflaags blokken. Ook andere ontwerpers kozen voor een architectonische benadering, Miralles Tagliabue bracht het programma onder in een paar superblokken met privé buitenruimte. Wat al met al opviel aan de andere inzendingen was dat er weinig aandacht was voor de stedenbouwkundige opzet, iets waar we in Nederland veel ervaring in hebben opgebouwd én in kunnen uitblinken.