De Zandwacht, een monumentale bestemming van Observatorium

De naam van het collectief Observatorium verraadt hun perspectief op kunst. Ruud Reutelingsperger, een van de leden, vertelt op weg naar de Maasvlakte dat zij geen kunstwerken willen maken waar naar gekeken wordt, maar plekken van bestemming: plekken die uitnodigen om er in te gaan, om je heen te kijken, te observeren en te reflecteren. Terwijl Reutelingsperger over de Maasvlakte rijdt en praat, vraag ik me af waarom en voor wie deze zandvlakte eigenlijk een bestemming moet zijn?

De Tweede Maasvlakte is een nieuw stuk land waarmee de oppervlakte van de Rotterdamse haven in een klap met 20% is vergroot. Het is een weidse zandvlakte waar langzaam steeds meer havenbedrijvigheid zichtbaar wordt. Voor het Havenbedrijf gaat de aanleg van de Tweede Maasvlakte over veel meer dan waterbouw of zoals zij zelf stellen, ‘zand stenen en beton’. Dit grootse waterbouwwerk heeft wat hen betreft ook een culturele dimensie en raakt aan grote thema’s: ‘mensen, cultuur, natuur en milieu, economie en globalisering, land versus water, verleden en toekomst’.
In het kunstprogramma Portscapes dat het Havenbedrijf onder de bezielde leiding van zijn toenmalige directeur Hans Smits samen met de ondertussen opgeheven Stichting Kunst en Openbare Ruimte (SKOR) optuigde, worden kunstenaars uit binnen- en buitenland gevraagd om tijdens de aanleg ‘het land dat voor hun ogen vorm krijgt in al zijn dimensies te onderzoeken’. Keer op keer blijkt hoe inspirerend en vervreemdend deze omgeving is, waar niet alleen natuurkrachten hun gang gaan, maar Nederlandse waterbouwers hun opbouwende kracht ten volle laten zien. De herneming van het werk 6 Hour Tide With Correction of Perspective uit 2009 van Jan Dibbets, waarin een met een shovel op het strand aangebracht patroon door de vloed verdwijnt, is hiervan een eerste verbeelding. Meer indrukwekkend werk volgt. Maar van veel van het gemaakte werk rest alleen een weerslag in een vijfdelige publicatie. Voor het sluitstuk van Portscapes nodigde het Havenbedrijf Observatorium uit. De mannen van Observatorium blijken, net als vele anderen, ook gegrepen door het Hollands vernuft om nieuw land uit water te creëren, en de constructieve en destructieve krachten van de natuur.

Dat het kunstwerk moest komen op de plek waar de Eerste en Tweede Maasvlakte elkaar ontmoeten, waar natuur, een werklandschap en een recreatief gebied elkaar ontmoeten, stond van meet af aan vast. Na een nacht te hebben gekampeerd op de plek waar de Eerste en Tweede Maasvlakte aan elkaar zijn gehecht, zien de mannen van Observatorium hoe het zand zich al rond de tent heeft opgeslagen. ‘Als je maar lang genoeg blijft staan, verander je vanzelf in een duin’. Gegrepen door de constructieve kracht van zowel mens als natuur vragen zij zich af wat er gebeurt als zij op deze plek blijven staan. Hiermee is het werk in den beginne geconcipieerd.

Op de Maasvlakte verlies je je gevoel voor maat en schaal, de Zandwacht oogt klein op de enorme vlakte, maar hoe dichter we bij de Zandwacht komen hoe grootser en indrukwekkender het wordt. Reutelingsperger schetst hoe het werk als je maar lang genoeg wacht langzaam deel wordt van de natuurlijke zandbergen (duinen) die zo’n belangrijk onderdeel van onze kustverdediging vormen. De verbeelding van de groei van het duin vormt het uitgangspunt van hun denken voor dit monumentale kunstwerk. Met 92 zandkleurige betonelementen zijn drie contouren gemaakt van een steeds groter duin. In de Zandwacht sta je niet op een duin, maar in een duin. De structuur van 20 bij 40 meter en zo’n twaalf meter hoog – uiteindelijk niet minder dan een kleine kerk – geven een gevoel voor het formaat van zo’n duin.

Zittend in een van de betonnen elementen, waar je als in een venster uitkijkt op de zee of terugkijkt naar de haven en de schepen die de Nieuwe Waterweg in- en uitvaren, begrijp ik plotsklaps waarom de mannen van Observatorium van deze zandvlakte, dit niemandsland een bestemming willen. Behalve een prachtig klauterobject voor kinderen, doet de Zandwacht op deze nieuwe uiterste punt van Nederland wat ook andere werken van Observatorium bewerkstelligen. Het zijn elke keer plekken waar je normaal niet komt of die je niet beleeft als plek of bestemming en waar het werk van Observatorium je opnieuw naar deze (on)bekende en (on)bestemde omgevingen laat kijken: van een vroeg werk als het observatorium langs de A10 ter hoogte van  Nieuw Terbregge, Warten auf den Fluss aan een vervuild riviertje in het Ruhrgebied, of de transformatie van een fly-over tot het KleinpolderpleinPARK. Ook bij de Zandwacht is het raak. Om je heen kijkend naar de deltavliegers, de duinen, de terminals, de zee en het strand gaan je gedachten als vanzelf naar de grote thema’s die het Havenbedrijf en SKOR met Portscapes wilden aansnijden. Je beleeft de culturele dimensie van een landschap waar alles is ingegeven door functionele en technische eisen, maar dat tegelijkertijd daarmee zoveel zegt over wie, wat en waar we zijn.

Het is een onverwacht prachtige plek, waar ik nog graag naar terug ga, niet wetende wat ik de volgende keer aan ga treffen, want voor Reutelingsperger zou niets mooier zijn dan dat de Zandwacht langzaam verandert in een echte duin en straks als een verborgen ruïne voer is voor toekomstig archeologen.

Reactie Observatorium:
(18-4-2016)  De Zandwacht is geen onderdeel van het programma Portscapes. Het was een vrije opdracht van de kunstcommissie van het Havenbedrijf naar plekken om de haven te observeren. Daarop volgde een schetsopdracht waarmee Observatorium de Zandwacht ontwierp. Het project werd begeleid door de kunstcommissie, het projectbureau Maasvlakte 2 en directeur Hans Smits van het Havenbedrijf. De Zandwacht is bekostigd door het Havenbedrijf en de firma’s Boskalis en Van Oord, de bouwers van de Maasvlakte.