Vloeken in de kerk

Het Blavatsky observatory in de titel van Santiago Borja’s installatie verwijst naar Madame Blavatsky, medeoprichtster van het Theosofisch Genootschap (1875). Borja heeft onderzoek gedaan naar de invloed van het esoterisme op het modernisme in Europa en ontdekte dat Nederland een van de belangrijkste centra was voor de ontwikkeling van zowel de theosofie, als van de moderne kunst en de architectuur.
Borja legt verbanden; Leen van der Vlugt, de architect van Huis Sonneveld, was bevriend met Kees van der Leeuw, mededirecteur van de Van Nellefabriek, die actief was binnen de theosofische beweging. Volgens het A4’tje dat de bezoeker meekrijgt op zijn weg naar het observatorium was er indertijd “sprake van een gemeenschappelijke universele spirituele en transcendentale aard van het theosofisch geloof dat goed aansloot bij de nieuwe architectuur, met zijn nadruk op ruimte, licht, kleur en internationalisme.” Een zin waar men lang op kan kauwen.

De interventie van Borja bestaat uit een rieten kap die geplaatst is op het dakterras van het huis. Het geheel is te bereiken via de trappen van Huis Sonneveld (slofjes aan). De vorm van de kap is zeshoekig, daarmee volgt het de vorm van het huis niet en steekt het aan weerszijden uit. De constructie bestaat uit stalen buizen met daarop een houten constructie. Dit alles wordt met tuien afgeschoord naar het maaiveld waardoor het geheel op een tentconstructie lijkt. Er zit een groot zeshoekig gat in het midden van de kap. Op een verhoogde vloer, waarop lijnen, geometrische vormen en getallen staan, bevinden zich aan de randen bankjes. Vanaf de bankjes kijk je naar de lucht. De kap is gemaakt van riet, waarmee volgens Borja ”een verbinding wordt gelegd met de traditionele, regionale constructiemethodes”. Het geheel biedt de bezoeker ruimte ter contemplatie, aldus de toelichting.

Het A4’tje vertelt ons verder dat de vorm van de kap is afgeleid van de invertible cube van kunstenaar Paul Schatz. Schatz, een Duitster woonachtig in Zwitserland, was een tijdgenoot van Van der Vlugt. Hij maakte fascinerende geometrische kunstwerken waarin hij wetenschap en kunst op een ingenieuze wijze samenbracht. Zo is de invertible cube een massieve kubus die op een bijzondere wijze uit elkaar gehaald wordt. Deze uitgesneden vormen zijn op zichzelf interessante objecten die ook weer te vervormen zijn. Een ander prachtig ding is de oloid, een vorm die op een ingenieuze manier is opgebouwd uit twee cirkels. Schatz kreeg er zelfs patent op. Wat dit met het observatorium te maken heeft, wordt zo duidelijk.

En dan is er de theosofie, een sofie die redelijk ongrijpbaar is. De stroming streeft ernaar wetenschappelijke inzichten te combineren met inzichten en principes uit allerlei geloven van over de hele wereld. Er bestaan geen dogma’s, er is geen waarheid, maar er bestaan verschillende werkelijkheden waarin de waarheid zich manifesteert. Alles is met alles verbonden; wellicht is dat wel de meest duidelijke omschrijving. Het is in ieder geval wat Borja met zijn interventie doet, er komt van alles bij elkaar: theosofie, Schatz, rieten kap, een observatorium, traditie en regio. Al deze onderwerpen zijn op zichzelf heel interessant. In dat opzicht is deze interventie geslaagd. Het vertelt ons over Huis Sonneveld vanuit een ander perspectief, gesteld dat de bezoeker de moeite neemt om het A4’tje te lezen en de inhoud tot zich te nemen, wat niet eenvoudig is.

De interventie zelf doet echter niet wat het nastreeft. Het is geen plek ter contemplatie. Het is een rommelig bouwwerk. De stalen constructie draagt met stutten en steunen de houten balken waarin het riet gevlochten is. In de hoek staan elektriciteitshaspels. De houten balken vormen geen indrukwekkend gewelf. De ruimte eronder is niet mooi van verhoudingen, en de vorm, in relatie tot de perfectie van Schatz, niet zo perfect. De helling van de kap is te flauw. Na regen druipt het water nog dagenlang op het netjes aangelegde terras dat daarom beschermd wordt met plastic folie. En – het laatste bezwaar – het is niet echt een observatorium, dat is immers een gebouw van waaruit je sterrenkundige waarnemingen kan doen; wat lastig is gezien de openingstijden van Huis Sonneveld. Vandaar de titel A mental image, je kunt je de sterrenhemel voorstellen zonder het te zien.

Het is altijd een goed idee om Huis Sonneveld te bezoeken; de perfectie die hier bereikt is, is genoeg reden. De route architecturale, de ruimtes, de stofferingen, de kleuren, de meubels, het servies en het aandoenlijke enthousiasme over de moderne tijd dat het huis tot in de poriën uitademt, is ongeëvenaard. Voor mij, ongelovige, is het vergelijkbaar met het bezoeken van een kerk. Hier kom ik tot rust, er zijn is voldoende. De contemplatie is al bereikt alvorens het dak te betreden.

Wellicht bereikt Borja met zijn imperfecte interventie het doel dat de interventie dient. Het is een goede reden om weer eens naar Huis Sonneveld te gaan en je te onderwerpen aan diens schoonheid. De lompe rieten kap valt op en spoort mensen aan om te gaan kijken. De interventie werpt een nieuw licht op het huis en dat is mooi. Wat mij betreft staat het object voor alles wat Huis Sonneveld niet is. Het is het omgekeerde van een vlag op een modderschuit. In het beste geval is het de beauty and the beast. Maar het is eerder als vloeken in de kerk, mijn kerk. Dat mag natuurlijk, het leven is nou eenmaal niet perfect, er moet gevloekt worden. Aan de andere kant, het leven is al niet perfect. Dus als je de kans krijgt dan doe je je best om er wat van te maken. En als je vindt dat je een ruimte ter contemplatie kunt maken bovenop Huis Sonneveld, dan moet je dat perfect doen. Zodat de twee elkaar versterken. Zodat je stilvalt en even niets hoeft te denken. Weg van de dagelijkse middelmaat. En anders moet je het laten.