Waar gaat Europa heen? Imagine Europe, in search of New Narratives

Zowel binnen als buiten de grenzen beleeft de Europese Unie als behalve een gouden eeuw. Het oude continent roept vandaag vage nostalgische gevoelens op. De belofte van economische vooruitgang – verstoffelijkt in de euro – is uitgehold door monetaire crisissen en massale werkloosheid. Haar politieke ambitie staat onder de druk van grootschalig populisme en onder Grex-, Brex- en in de toekomst mogelijk andere exits. En de moraal? Afgekalfd door terrorisme intern, terwijl net buiten grenzen de (koude) oorlog woedt (Rusland, Syrië). Europa kan dus omwille van veel redenen over de kop gaan: door de euro, door rechtse politieke bewegingen, door oorlog. Of wellicht nog het ergste: door desinteresse van haar burgers.

De Europese geest is dus dringend aan een renaissance toe. Dat beseffen ze in de Europese commissie en het parlement al langer. Daarom lanceerde de EU in 2013 New Narrative For Europe, een project om “de artistieke, culturele wetenschappelijke en intellectuele gemeenschappen een stem te geven teneinde te articuleren waar Europa vandaag en morgen voor staat”. (1) Het project wil “Europa dichter bij de burgers brengen en via kunst en wetenschap een Europese geest laten herleven”. New Narrative tracht duidelijk te maken dat – voorbij economische groei – Europa in een geglobaliseerde wereld ook een culturele eenheid kent en gemeenschappelijke waarden als vrijheid, democratie, gelijkheid en menselijke waardigheid hoog in het vaandel voert.

In navolging van de oproep van de commissie en het parlement presenteerden in maart 2014 culturele gezagdragers de declaratie The Mind and Body of Europe (tot de zestien-koppige groep behoorden onder meer Bozars directeur-generaal Paul Dujardin, kunstenaars Olafur Eliasson en Michelangelo Pistoletto en architect Rem Koolhaas). Dat charter kreeg een staartje met de publicatie The Mind and Body of Europe: A New Narrative (2014). In dat boek moeten begrijpelijke uiteenzettingen en heldere diagrammen de hierboven opgesomde Europese waarden verdedigen.
New Narrative For Europe organiseerde ook enkele discussies. Tijdens Countour 7, de biënnale voor videokunst in Mechelen (2015), hadden kunstenaars onder wie Chiara Fumai, Nedko Solakov, Fabrice Hyber en Andrea Büttner het over de gesteldheid van de Europese Unie en over alternatieven voor het tanende beeld van Europa.

Hier stopte de queeste niet. Onlangs opende in Brussel de expositie Imagine Europe. In Search of New Narratives. Volgens curator Kathleen Weyts is het geen reguliere expositie, maar een denktank of een laboratorium waar in twaalf kamers evenveel kunstenaars verhalen of voorstellen (narratives) voor Europa uiteenzetten. Paul Dujardin noemde op de openingsavond het project een “long term research with a temporary outcome”. De kamers moeten vooral een inspiratiebron zijn, een aanleiding tot discussie voor de burger. In dat kader worden tot het aanbreken van de zomer debatten en workshops op poten gezet tussen kunstenaars, jongeren, denkers en wetenschappers over thema’s zoals democratie, migratie en grenzen, of de kracht van de vertelling.

Onder de kunstenaars die in een van de twaalf kamers tentoonstelt is Ingo Niermann die met The ‘No Conspiracy’ Conspiracy (2016, i.s.m. Zak Group ) een reeks publicaties voorstelt. De publicaties onthullen mogelijke Europese complotten (de Holocaust, de schuldencrisis) en wensen zodoende de huidige Europese crisis te nuanceren. Van Chantal Akerman is er de video-installatie From the East: Bordering on Fiction (1995) opgesteld. Dat is een amalgaam van video’s die de kunstenares tussen 1991 en ’93 maakte, reisverhalen van trips naar Centraal- en Oost-Europa na de val van de Berlijnse muur. Op 24 schermen zien we beelden van het voormalige Oost-Duitsland, Polen, de Baltische Staten en Moskou. Commentaar ontbreekt. We krijgen lange, statische shots van steden, landschappen en mensen te zien – vooral wachtende enkelingen. Op een laatste scherm horen Akerman off-screen over haar beweegredenen: “ik wilde deze reis maken vooraleer het te laat was”.
Er wordt ook werk van beginnende kunstenaars en studenten getoond. Met Next Generation, Please! vroeg Bozar aan 240(!) jongeren een nieuw verhaal voor Europa te schrijven. Dat doen ze samen met kunstenaars, politici en denkers.

Zien we in de tentoonstelling constructieve, praktische voorstellen voor Europa? Niet echt, helaas. De Belgische kunstenaar Ives Maes gaat zelfs de bittere toer op met The Recyclable Refugee Camp – Roofing (2016), een project dat al sinds 2003 loopt. Wat volgens de curator een hoogst ethische zet heet, is een ironisch voorstel voor composteerbare wooneenheden, in dit geval dakbedekking. Het werk lijkt vooral een lans te willen breken voor het belang van maatschappelijk geëngageerde kunst. Van Michelangelo Pistoletto/ Cittadellarte is Geographies of Change (2013-‘16) te zien, een overzicht van uiteenlopende ethische initiatieven wereldwijd alsook het historische werk Divisione e Moltiplicazione dello specchio (1978); een in goud omkaderde spiegel waarvan de twee delen in Bozar in een hoek zijn opgehangen. “Deze is opgenomen omdat je niet over Europa kan nadenken zonder jezelf in deze context te beschouwen”, aldus de curator.

De opening van de expositie was gekoppeld aan een debat waaraan Rem Koolhaas, Ivana Abramović en Ingo Niermann deelnamen en dat gemodereerd werd door de journaliste en filosofe Anna Luyten. Ozark Henry, zanger en componist, liet wegens ziekte verstek. In een videoboodschap sprak hij over “een continent dat gedigitaliseerd zal zijn, geautomatiseerd. Heel breekbaar en heel flexibel tegelijkertijd”.

De discussie zelf verzandde jammer genoeg te vaak in cynisme. Dat had veel te maken met de titel Imagine Europe. In Search of New Narratives. waar de moderator gedurende het debat te vaak krampachtig naar verwees en waar de sprekers niet hoog over opliepen. Volgens Koolhaas kunnen we immers niet langer in metaforen over Europa praten: “Hoe meer we ons trachten in te beelden, hoe meer mogelijk een nieuwe crisis kan ontstaan”. Volgens hem is het bijgevolg wijzer om de dagelijkse realiteit onder ogen te zien, hetgeen ook Niermann onderkende. “Zien wat Europa vandaag nog kan betekenen in plaats van ons wat onbegrijpelijks proberen voor te stellen”.
De jonge Abramović klonk positiever en stelde dat Europa al heel wat macht heeft opgebouwd en al heel wat dromen heeft verwezenlijkt – realisaties die we helaas veel te vaak vergeten. Inderdaad, misschien beseffen we te weinig welke potentiële conflicten en botsingen dankzij de Europese eendracht voorkomen werden.

Koolhaas/ OMA ontwierp het kantoor van commissievoorzitter Jean-Claude Juncker, waarvan in de tentoonstelling een replica staat. Het werd een uiterst sober vormgegeven volume in onbehandeld abachihout. Volgens Koolhaas vormt het ontwerp een metafoor voor een realistische positie, het is een poging tot demystificatie.
Heeft Europa, dat het laatste decennium gedoemd lijkt tot een voortdurend improviseren, voor zichzelf een mythe geschapen? De verhalen die Bozar aandraagt zijn mogelijk realistischer, maar soms ook cynisch, of historiserend romantisch. We hebben véél meer lef nodig, meer verbeelding, meer enthousiasme. Daar moeten wij Europeanen allen actief en dagelijks aan werken. In de nabije en verre toekomst ligt er – voor de hele Europese bevolking – dus nog heel wat stof op tafel ter discussie en debat. We hebben immers een geëmancipeerde bevolking nodig die nieuwe antwoorden durft te formuleren.