Recensie

De vloed te vriend

Het was de mooie prinses My Nuong die zowel de Berggod als de Zeegod tot waanzin dreef. Hun krachtmeting vormde een mythisch landschap van bergen en rivieren. De prinses ging er met de Berggod vandoor tot woede van de Zeegod. Tyfonen, tsunami’s en overstromingen laten zien dat zijn woede nog altijd groeiende is. Ruben Sannen las Leven met de Mekong van Joep Janssen.

spread uit het besproken boek

De eeuwenoude vertelling over prinses My Nuong verbeeldt de levensbeschouwing van veel Vietnamezen, bewoners van een land waar water altijd een centrale rol speelt. Architect en publicist Joep Janssen reisde naar Vietnam om het leven rondom de Mekong delta in kaart te brengen. Samen met fotografe Wytske van Keulen, de nodige naslagwerken en met input van deskundigen spant hij een kennisweb over een deltagebied van grofweg twee keer Nederland. Het resultaat is een broodnodige aanvulling op de kennis van kwetsbare deltagebieden.

Toen Parijs in de winter van 2015 het wereldnieuws haalde omdat de Mona Lisa in veiligheid gebracht moest worden vanwege het stijgende water van de Seine, werd het voor Europa opnieuw duidelijk dat het klimaat grilliger en onvoorspelbaarder is geworden. Het symbool voor westerse beschaving moest letterlijk in veiligheid worden gebracht. Aan dezelfde oever had de klimaattop een half jaar eerder gezamenlijke intenties voor een duurzame toekomst afgesproken; klimaatakkoorden die nu alweer achterhaald lijken, futiele beloftes, want de wereld warmt toch weer verder op. Vooral voor veel kustgebieden komen de intenties simpelweg te laat, zij moeten zich nu schrap zetten voor wat komen gaat. Leven met de Mekong: Klimaatverandering en stedelijke ontwikkeling in Ho Chi Minhstad en de Mekongdelta is gepubliceerd in dit tijdsgewricht waarin de bewustwording over klimaatverandering en de gevolgen daarvan steeds breder worden gedragen.

spread uit het besproken boek

Metropolen in deltagebieden liggen in de frontlinie van deze klimaatverandering. Ho Chi Minh City in de economisch belangrijke Mekongdelta, behoort tot een van de snelst groeiende steden in Azië met naar verwachting 10 miljoen inwoners in 2020. Allemaal potentiële klimaatvluchtelingen want de kans op overstromingen is het grootst voor onder andere deze Mekong-metropool, aldus de Verenigde Naties. De delta staat onder druk als gevolg van verstedelijking, vervuiling en grondwateronttrekking. Maar ook bovenstroomse ontwikkelingen zoals Chinese stuwdammen, dreigen de ‘hartslag’ uit de levensader van Vietnam te doen verdwijnen. En daardoor wordt weer de grootste rijstproductie van Zuidoost-Azië bedreigd. Zelfs de zeevissen aan de monding zullen door de verminderde aanvoer van nutriënten de gevolgen merken van ingrepen duizenden kilometers stroomopwaarts.

Leven met de Mekong lees je met de handen in het haar. De urgentie is duidelijk maar de complexiteit van de waterproblematiek lijkt een gordiaanse knoop. Een poging deze te ontwarren is onbegonnen werk. De knoop begint bij een reeks van uitheemse invloeden op de Mekongdelta: van Chinezen, Fransen, Amerikanen, Engelsen, en Russen tot Nederlanders. Allemaal lieten zij een gedachtegoed achter over de ontginning en regulering van dit moerassengebied en ook over huisvesting van de bevolking. Allemaal goede bedoelingen die echter als keurslijven vooral hun eigen agenda’s dienden. De Amerikanen wilden de Vietcong beteugelen, de Fransen wilden concurreren met andere Aziatische handelsposten en de Russen wilden het communistisch gedachtegoed vestigen. Allemaal top down beleid dat veelal in de praktijk strandde omdat de rationele systematische methoden onvoldoende aansloten bij de dynamiek van het gebied. Met de komst van het staatskapitalisme zien de stadsplanners de mogelijkheid om van Ho Chi Minh City een Asian Economic Hub te maken die kan concurreren met andere grote Aziatische steden. Bestuurders zijn uit op ‘quick wins’ waardoor ze goedkope moerasgrond naar westerse modelsteden voor de middenklasse ontwikkelen, zonder oog voor de lange termijn gevolgen.

spread uit het besproken boek

Sinds de invoering van de Doi Moi – het hervormingsbeleid uit 1986 dat ruimte maakt voor ondernemerschap – is de stad langzaam versteend. Er is nauwelijks ruimte voor parken of open water waardoor de stad bij hoogwater voor twee derde kan onderlopen. Het bewustzijn van dit gebrek is er wel, maar de 24 districten waaruit Ho Chi Minh City bestaat, houden allemaal hun eigen broek op. Er is concurrentie in plaats van samenwerking en bestuurders zien nog weinig heil in de ruimtevretende stedenbouw van waterbergende woonwijken. Maar voorbeeldprojecten kunnen daar verandering in brengen. Op dit moment wordt Thu Thiem aangelegd, een woongebied, gelegen in een meander van de Saigon rivier, dat aantoont dat stadsontwikkeling met een duurzame onderlegger in de vorm van een binnenmeer, groene ruimte en woonwijken als eilanden, hand in hand kunnen gaan. Getijden en extreem hoge waterstanden kunnen opgevangen worden. Het moet de verbinding gaan leggen tussen verstedelijking en ecologie, tussen ontwerper en bestuurder.

Het boek van Janssen leest als een persoonlijk reisverslag, verdeeld in vier regio’s en geïllustreerd met fotoreportages. In een persoonlijke vertelstijl verbindt Janssen zijn struintochten door de delta met de persoonlijke verhalen van bewoners uit de hutten langs de rivier, het achterland, de woontorens of de spaarzame ontwikkelingsprojecten.
Grootstedelijke problematiek spiegelt hij aan persoonlijke verhalen van stadsbewoners. Zo vertelt een winkelier over zijn afwegingen om zijn 19e eeuws Frans koloniale huis te slopen in ruil voor een nieuwe modernere woning. Het maakt de situatie van stadsontwikkeling inzichtelijk: er is geen beleid, op bestuurlijk niveau wordt de culturele waarde van deze stadsdelen niet gezien en het stadsbestuur zelf geeft het slechte voorbeeld met zijn commercieel gestuurde stadsontwikkeling. De bewoner zonder monumentensubsidie is zodoende stuurloos.

spread uit het besproken boek

Toch moeten we ons volgens Janssen geen zorgen maken dat de Vietnamezen hierdoor langzaam hun identiteit verliezen. Ze hebben na alle onderdrukking van buitenaf, lang moeten wachten op economische mogelijkheden. Hun identiteit meten ze niet af aan de geconstrueerde starre omgeving, maar juist aan hun aanpassingsvermogen daaraan. Hun trots en omgangsvormen vallen samen met het stromen van de rivier; dynamisch en onvoorspelbaar.

Nederland is een van de grootste handelspartners van Vietnam en was altijd al een belangrijke ontwikkelingspartner. Uit deze relaties is veel kennisoverdracht tot stand gekomen, waaronder het initiatief voor het Mekong Deltaplan, een strategie voor de waterhuishouding van deze regio. Nederland is niet de enige die aast op miljoenenorders die hieruit zouden kunnen voortkomen. Japan en Zuid- Korea bieden bijvoorbeeld aantrekkelijkere financieringsvormen, er is concurrentie alom. En werkt de Hollandse planningsstrategie wel in de chaotische realiteit van de Mekongdelta? Janssen vraagt zich af hoe de – vaak uit het buitenland afkomstige – ideeën, opgepakt zullen worden binnen de hiërarchische Vietnamese bestuurs- en planningscultuur.

Wellicht moet Nederland in de toekomst vaker in de Mekongdelta gaan kijken om te leren van Azië. Want hoeveel ruimte en energie hebben wij nog beschikbaar om ons land leeg te pompen, hoeveel zand is er nog om onze kust te handhaven? Nederland (en Europa) kan veel leren van een dynamische stad die zich achteloos voorbereidt op de volgende hoogwaterstand terwijl het dagelijkse leven doorgaat.

spread uit het besproken boek

Leven met de Mekong toont een mooi palet van kansen en valkuilen in het rijkgeschakeerde Vietnam. Het boek zou op het nachtkastje moeten liggen van alle ingenieurs, wetenschappers, ontwerpers en bestuurders die zich inzetten voor het Mekong Deltaplan. Het is wel enigszins jammer dat het boek niet naar een climax, nieuw inzicht of conclusie toeschrijft, want daardoor valt de puzzel niet in elkaar. Leven met de Mekong laat zich daarom wat moeilijk in de boekenkast voegen, het is een reisverslag, naslagwerk, fotoboek ineen. Dat is de rijkdom van dit werk, maar het roept ook de vraag op wat de reden was achter deze vierjarige opoffering die het kostte om deze publicatie te maken? Later in het boek is te lezen dat de auteur ook bij architectenbureaus werkzaam is geweest, dus waarom is zijn ervaring daar niet in verwerkt? Met zoveel liefde voor dit boeiende land zou het architectenbrein hier toch op volle toeren moeten draaien? Als lezer mis je daardoor de getrokken lessen. Het boek is daardoor een integere observatie gebleven, terwijl het potentieel een ontwerpgids had kunnen zijn voor al die ontelbare plannen die op de plank liggen. Hopelijk is dit aanleiding voor een professioneel vervolg.

Het pleidooi van Janssen voor meer betrokkenheid van mensen uit het veld, de boeren, kleine ondernemers en bewoners, schemert door de pagina’s. Zij hebben de sleutel, maar ze vormen nu de blinde vlek in het top-down planningsgeweld. Janssen geeft in dit boek deze mensen een stem en laat zien hoe de cultuur zich in de loop der tijd heeft geworteld in haar omgeving, de bewoners verbonden met de machtige rivier en haar delta. In dat licht is Leven met de Mekong een bundeling van stromen die elkaar tegenkomen, versmelten of vertakken, maar altijd in beweging zijn.