Tanah Antara: tussenland – Archiprix 2016

Ruben Sannens ontwerp herdefinieert leven met water binnen de stedenbouwkundige en architectonische visie die is geworteld in de rijke tradities van de Indonesische cultuur en de veerkracht van de stadskampong. Het plan presenteert watermanagement op kleine schaal dat vervolgens wordt verbonden met een stedelijk verdichtingsmodel waarin de huidige organisatie van de kampong onderdeel is. Hiermee zet het de toon voor toekomstige duurzame bouwprojecten in de stad en biedt de klassieke ingenieurskundige aanpak een alternatief. Een benadering die past bij de Indonesische kennis op het gebied van bouwen, omgaan met water, veerkracht en de aanpassing aan natuurlijke omstandigheden.

Jakarta zakt weg onder de zeespiegel. Belangrijke fundamentele waarden van het Indonesische stadsleven dreigen te verdwijnen. Tevergeefs probeert de stad haar verouderde waterstructuur, die door overbevolking in de verdrukking is geraakt en niet opgewassen is tegen de bodemdaling en de toenemende regenval, te rehabiliteren. Steeds vaker liggen grote delen van de stad lam door wateroverlast. Dit voedt de discussie over de onzekere toekomst van deze zinkende miljoenenstad tot ver buiten Indonesië. Recent is een Indonesisch-Nederlands voorstel uitgewerkt dat bestaat uit een afsluitdijk in de baai van Jakarta om zo de stad te beschermen tegen de effecten van de bodemdaling, de intensievere regenbuien en de stijgende zeespiegel.

Een belangrijk deel van de ontstaansgeschiedenis van Jakarta ligt in de huidige kustzone die bestaat uit oude havens, kampongs en mangrovebossen. Deze gebieden komen echter met de komst van een afsluitdijk onder druk te staan. Het initiatief van de afsluitdijk leunt vooral op westerse inzichten, houdt onvoldoende rekening met de waarde van de kampongs en is gefixeerd op de realisatie van sea front ontwikkeling geïnspireerd op Dubai en Miami. Met het verdwijnen van de oorspronkelijke wijken vergaat een groot deel van de traditionele levenswijze en worden de kampongs gemarginaliseerd tot rafelrand. Men denkt dat met meer beton de stad zich kan weren tegen wateroverlast. Deze ingenieurskundige aanpak laat geen ruimte voor flexibiliteit en is daardoor in het heftige tropisch klimaat juist uiterst kwetsbaar. De kampong kan bij uitstek als flexibele schakel dienen. Haar inwoners leven nog volgens de Indonesische traditie in harmonie met hun omgeving en kunnen daarmee de basis vormen voor een urbaan deltasysteem waarin huisvesting, infrastructuur en waterbouw een integrale oplossing vormen.

In de ogenschijnlijke wildgroei van de kampong valt een logica te ontdekken die vitaal is en voor een belangrijk deel van de Indonesische bevolking de reden is om in de kampong te wonen. Er bestaat een hechte gemeenschap met een traditioneel bestuur om de leefkwaliteit in deze dichtbevolkte wijken te waarborgen. Deze sociale zekerheid hangt samen met de belangrijkste levensader van Indonesië; de straat. De straat biedt ieder aanliggend huis inkomen, sociaal verkeer en vormt vaak het verlengstuk van de woonkamer of keuken. Maar er zijn ook nadelen. Woningen, vaak opgetrokken uit slecht bouwmateriaal, staan te dicht op elkaar gebouwd waardoor goede ventilatie niet meer mogelijk is. Ook is er weinig ruimte voor groen en openbare ruimte.

Tanah Antara onderstreept de kwaliteiten van deze unieke stadsstructuur, reageert op de kwetsbaarheden en biedt een visie op doorontwikkeling die de toekomst van stad kan bepalen. Om dit concreet te maken heb ik een nieuwe kampongwijk ontworpen op een ongewone locatie, namelijk in een van de weinige retentiebekkens van de stad dichtbij de kust. Juist deze locatie laat zien dat water als ontwerp- en bindend element kan worden ingezet. Het retentiebekken kan worden benaderd als stedelijk kavel waarin bouwwerkzaamheden direct worden gekoppeld aan een watermanagement systeem waar het retentiesysteem door verbetert. Dit is uitgewerkt als een bouwsteen voor een urbaan fijnmazig deltasysteem dat begint in de nok van nieuw ontworpen kampongwoningen en uitmondt via straten, pleinen en vijvers, in de baai van Jakarta.

De woningen zijn altijd via twee manieren toegankelijk, via een steeg aan de informele achterzijde, waar meer koelte is en de was- en kookvertrekken zijn, of aan de voorzijde waar de woningen over een brede straat uitkragen. De woningen zijn constructief opgetrokken uit inheems kokoshout dat door zijn extreme hardheid uitermate geschikt is als constructiemateriaal en veel beter bestand is tegen het vochtige tropisch klimaat dan steen of staal. Het kokoshout vraagt door zijn weerbarstigheid ook om inventieve houtverbindingen die aansluiten bij het traditionele vakmanschap. Alle woningsoorten bieden ruimte voor divers gebruik en uitbreidbaarheid. Een constructief stramien gebaseerd op de huidige typologie vormt het duurzaam fundament voor een palet van verschillende woningsoorten die zich allemaal voegen in de dynamiek van de kampong.

Als geheel is deze wijk een visie op de Indonesische deltametropool van de toekomst waarin sociale, historische en morfologische eigenschappen van de huidige stadskampong zijn verweven. Tegelijkertijd biedt het een venster voor bouwwerkzaamheden in de rest van de stad waarin water een primaire ontwerpfactor moet worden.