Het blijven nadenken over de vraag ‘Wat is architectuur?’ is relevant ook, of juist, in deze tijden.
OFFICE Kersten Geers David Van Severen ism Wonne Ickx Office 15: A border crossing for pedestrians between Mexico and the United States, inzending voor een internationale ontwerpwedstrijd, 1e prijs (2005)
Op de vraag wat de definitie van architectuur is, zijn zoveel antwoorden als er architecten zijn. Het is een vraag waarvan het antwoord nooit in beton gegoten zal worden en dat is maar goed ook. Tegelijkertijd is het een essentiële vraag; een vraag die iedere architect zichzelf en zijn vakgenoten moet blijven stellen. Niet in de laatste plaats omdat een architect hiermee zijn positie binnen het vak èn de maatschappij inneemt.
Met deze levenslange en boeiende zoektocht beginnen de meeste architecten als student. Zo ook op de Academie van Bouwkunst in Groningen. In een les over de positie die je als architect inneemt, gaf ik ter illustratie een aantal extreme voorbeelden, waaronder de geplande muur van president Trump op de grens tussen Amerika en Mexico.
Een relevant voorbeeld in dit verband, want er is niet alleen een tender, maar ook zijn er diverse ontwerpers die hebben gereageerd op deze opgave door met kritische ontwerpoplossingen te komen. Daarmee nemen ontwerpers een duidelijke positie in ten opzichte van de klus.
Het leek een duidelijk positie-vragend voorbeeld, totdat een student begrip uitsprak voor het meedoen aan de tender, want: ‘het is toch gewoon werk?’
Die opmerking bleef hangen… want dat was nu net de kern van de les. Architectuur is niet neutraal. En in dit specifieke geval leek het voorbeeld mij zo ontzettend vanzelfsprekend politiek geladen en allesbehalve ‘gewoon werk’.
Juist de uitleg van de verdelende politieke kracht van deze architectuur is een essentieel bewijsstuk om aan te tonen dat architecten altijd positie moeten innemen en architectuur onmogelijk neutraal kan zijn.
De muur
Wat is deze muur anders dan een scheidend middel? Een fysieke grens tussen binnen en buiten. Een scheiding tussen Amerika en Mexico. En waarom is dat problematisch? Er staat immers al een muur?*
De symbolische betekenis van deze muur is van grotere invloed dan het bouwen van het ding zelf. De symbolische betekenis bevestigt de scheiding tussen ‘wij’ (Amerikanen) en ‘zij’ (Mexicanen). Het is een bevestiging dat er mensen binnen een systeem horen en er mensen zijn die erbuiten vallen. Het is een bevestiging van het idee dat er mensen met meer en mensen met minder rechten zijn.
Deze symboliek gaat veel verder dan de lokale grensproblematiek. Deze muur ondersteunt de gedachte dat verschillen tussen mensen andere rechten opleveren. Het idee dat het ene lichaam minder gelijk is dan het andere. En daarmee komen we precies op de zwaar problematische symboliek van de muur. Door lichamen als ‘de ander’ te zien, lichamen te bestempelen als ‘van buiten’ wordt het makkelijker de ander te benaderen als ‘object’, de ander als bezit te zien, de ander te criminaliseren.
In haar speech op oudejaarsavond 2016 in de Metropolitan AME Church in DC beschrijft Valerie Kaur (een Amerikaanse filmmaker en advocaat) wonderschoon wat een dergelijke scheiding, ‘een muur tussen mensen’, oplevert:
‘…if black bodies are still seen as criminal, brown bodies are still seen as illegal, trans bodies are still seen as immoral, indigenous bodies are still seen as savage, the bodies of women and girls are seen as someone else’s property. When we see these bodies not as brothers and sisters, then it becomes easier to bully them, to rape them, to allow policies that neglect them, that incarcerate them, that kill them.’
De muur ondersteunt de mogelijkheid om mensen uit te sluiten en te stigmatiseren, niet alleen letterlijk door de scheidende fysieke aard van het ding, maar het rechtvaardigt deze scheiding ook symbolisch op andere plekken.
Architectuur is mensenwerk
De vraag of we de muur van Trump kunnen bestempelen als ‘gewoon werk’ lijkt hiermee beantwoord. Deze muur is met Trumps extreme verdeel-en-heers-politiek een makkelijk voorbeeld. En waarom deze muur nooit neutraal kan zijn ligt er nogal dik bovenop.
Maar kunnen we architectuur überhaupt bestempelen als neutraal? Architectuur verdeelt en verbindt altijd. Fysiek èn symbolisch hebben de ruimtes om ons heen altijd invloed op ons dagelijks bestaan. Zij het meestal iets minder drastisch…
Zoals Hillier en Hanson in ‘The Social Logic of Space’ in 1984 al schreven:
‘By giving shape and form to our material world, architecture structures the system of space in which we live and move. In that it does so, it has a direct relation … to social life, since it provides the material preconditions for the patterns of movement, encounter and avoidance which are the material realization –as well as sometimes the generator- of social relations.’ (Hillier & Hanson 1984 p.7)
De conclusie die we uit de muur van Trump moeten trekken is dat architectuur niet alleen een fysieke maar ook een symbolische betekenis heeft. En daarmee niet alleen invloed heeft op ‘het gewone werk’, maar ook op de symbolische en sociale betekenissen van ruimte.
Juist in het dagelijkse werk ligt deze betekenis minder aan de oppervlakte, wat niet wil zeggen dat die niet aanwezig is. Wel is het minder zichtbaar, waardoor die nog duidelijker om een positie vraagt, want architectuur is mensenwerk. Het is ons niet gegeven objectief te zijn, waardoor architectuur onmogelijk onschuldig is. Laten we werken aan een architectuur die ons verbindt en niet een die verdeelt en heerst.