Feature

In het spoor van internationale duurzame ontwikkeling

De nieuwe tramverbinding tussen Straatsburg (Frankrijk) en Kehl (Duitsland) vormt de motor achter grootschalige stedelijke ontwikkelingen die beide steden aan elkaar laat groeien tot éen grote metropoolregio. Minke Mulder ging op verkenningstocht.

foto Nicolai Schmidt

Om het belang van deze gezamenlijke ontwikkeling goed te kunnen inschatten, is enige geschiedkundige kennis onontbeerlijk. Straatsburg en Kehl, twee grenssteden gescheiden door de Rijn. Al vanaf 1262 is Straatsburg een vrije Rijksstad onder de Duitse keizer. Na verschillende oorlogen en een bezetting van 49 jaar wordt de stad in 1697 bij Frankrijk ingelijfd. Duitsland herovert Straatsburg in 1870, waarna het deel blijft van het Duitse Rijk tot het verdrag van Versailles in 1919; in deze periode rijdt de eerste tram over de Rijn. Tijdens de Tweede Wereldoorlog valt Straatsburg onder Duitse heerschappij en na de capitulatie bezetten de Franse troepen zowel Straatsburg als de Duitse stad Kehl aan de overzijde van de Rijn. In 1949 wordt de grens tussen Duitsland en Frankrijk getrokken door het midden van de Rijn. In de daaropvolgende vier jaar wordt Kehl blok voor blok weer aan de oorspronkelijke Duitse huizenbezitters  teruggegeven, de in Kehl woonachtige Fransen worden in Straatsburg ondergebracht.
Deze woelige geschiedenis maakt samenwerking tussen de twee steden niet vanzelfsprekend. Toch is juist Straatsburg mede-ontwerper van een verenigd en vredig naoorlogs Europa door de aanwezigheid van onder andere de Raad van Europa, het EU-Parlement en het Hof van de Rechten van de Mens.

tekening Minke Mulder

Verbindingen tussen Straatsburg en Kehl over de Rijn zijn er altijd geweest – ondanks tussentijdse vernietiging: een verkeersbrug sinds 1388 en een spoorbrug sinds 1861. In 1999 legt de organisatie van de Landesgartenschau 2004 de fundatie voor het realiseren van de huidige tramverbinding tussen Straatsburg (ongeveer 275.000 inwoners) en Kehl (circa 35.000 inwoners). Met de Gartenschau 2004 wordt vijftig jaar vredige betrekkingen gevierd en aanzetten gegeven om de verlaten industrie- en havengebieden te ontwikkelen, en de leefbaarheid in stadsdeel Port du Rhin, op de Rijnoever tegenover Kehl, te verbeteren. In 2004 wordt de Jardin du deux Rives feestelijk geopend, inclusief een door Marc Mimram ontworpen voetgangersbrug die beide delen van het park met elkaar verbindt.

Straatsburg zelf werkt vanaf 1994 aan een nieuw tramnetwerk. De Straatsburger burgemeester belooft bij de start van de planvorming dat vanaf 2010 een tram naar Kehl zal rijden. Helaas blijkt uit passagiersprognoses al snel dat dit niet haalbaar is door de twee nieuwe bruggen die gebouwd moeten worden: éen over het Bassin Vauban en éen over de Rijn. In 2001 wordt het tramidee na lokale verkiezingen op ijs gezet.
Het project krijgt nieuw leven ingeblazen nadat de socialisten in Straatsburg weer aan de macht komen en de gemeenteraad het project in 2008 tot ‘belangrijk grensoverschrijdend project’ verklaart. De voordelen van het project zijn duidelijk: een tramverbinding spaart het milieu, voorkomt de lange dagelijkse files en overvolle bussen, en bevordert de woonkwaliteit. Dat laatste is cruciaal, want de link tussen het tramproject en de ontwikkeling van de Straatsburgse oostelijke havengebieden is de sleutel tot het behalen van de benodigde passagiersprognoses voor het project. Beide steden kunnen ook alleen in samenhang genoeg draagvlak en subsidies binnenhalen: in Straatsburg is de verlenging van de tramlijn over de Rijn naar Kehl Station de sleutel, terwijl aan Duitse zijde de tramlijn doorgetrokken moet worden tot aan de Kehlse binnenstad.

Brug tussen Citadelle en Starlette / Nabil Yazbeck en Jean-Bernard Nappi – foto Nicolai Schmidt

In februari 2014 gaat de schop de grond in voor het 107 miljoen kostende project. Voor de financiering geldt dat beide steden de bouwkosten van de tramlijn op hun eigen grondgebied voor rekening nemen, waarbij de grens dus in het midden van de Rijn ligt. De unieke situatie van het bi-nationale planningsproces maakte dat vele hindernissen van politieke, juridische, planologische en technische aard overwonnen moesten worden. Vaak is gekozen om slim gebruik te maken van de regelgeving van éen van beide landen. Zo is bij de aanbesteding van de 290 meter lange tram-, fiets- en voetgangersbrug over de Rijn, de Beatus-Rheanusbrug, gekozen voor een design en construct model met kostenplafond en vastgelegde ontwerpcriteria. Een dergelijke aanbestedingsvorm is in Frankrijk gebruikelijk, maar volgens het Duitse aanbestedingsrecht niet toegestaan. Uiteindelijk is de aanbesteding gewonnen door een consortium met onder andere Bouygues TP en Marc Barani Architecte, die de witte stalen boogbrug in éen dag op haar plek hebben gehesen. Het eerste deel van de tramlijn, tussen Straatsburg halte Aristide-Briand en halte Kehl Station, is eind april feestelijk in gebruik genomen. Naar verwachting zal de tweede fase, tot aan Kehl Rathaus, eind 2018 worden opgeleverd.

Halte StarCOOP – foto Nicolai Schmidt

Om eens te kijken waarvoor deze tramlijn nu de katalysator vormt, pakken we zelf de tram, van Straatsburg naar Kehl. Vijf stops die verandering markeren:

Halte Aristide-Briand
De voormalige eindhalte van Linie D is nu het beginpunt van de huidige tramverlenging en schakelpunt tussen de zuidelijke en oostelijke voormalige militair- en havengebieden. Al vanaf 1990 heeft Straatsburg de zuidelijke gebieden gelegen aan Canal du Rhône getransformeerd tot een woongebied met een mix van renovatie en nieuwbouw omlijst door haven-geïnspireerde openbare ruimte. Hier ligt ook de eerste ecowijk van Straatsburg: Heyritz, door Anthony Bechu Architectes.

Halte Citadelle
Gelegen tussen twee havenbekkens is de halte onderdeel van de Zone d’Activité Commerciale Deux Rives (250 ha) waarvoor Agence TER, 51n4e en LIST in 2014 een masterplan opstelden. Het masterplan heeft betrekking op vier gebieden: Citadelle, Starlette, Port & Rives du Rhin en COOP. Leidraad van het plan is de Rijn in al zijn vormen, gecombineerd met het bestaande verlaten industrielandschap. Hier ontstaan duurzame, mixed-use kwartieren waarbij de openbaar toegankelijke waterkanten en een nieuw lintvormig park op de plek van een verdwenen oude Rijnarm zorgen voor een nieuwe identificatie met en gebruik van de openbare ruimte. Het masterplan is afgerond in 2016. Op locatie is er nog niet veel van te zien, de oplevering staat  gepland voor 2026. Tussen wijken Citadelle en Starlette zorgt een witte stalen tram-, fiets-, en voetgangersbrug ontworpen door Nabil Yazbeck en Jean-Bernard Nappi sinds 2015 voor een directe verbinding.

Place de l’Hippodrome in Port du Rhin – foto Nicolai Schmidt

Halte StarCOOP
Halte StarCOOP bedient twee wijken, Starlette en COOP. COOP is het voormalige productieterrein van supermarktketen COOP, een verlaten fabrieksterrein waar elke bottom-up liefhebber van droomt. Alexandre Chemetoff, bekend om zijn aanpak vanuit het bestaande te transformeren, tekent dit masterplan. Het gebied vormt een schakelpunt tussen de havengebieden en de nieuwe woongebieden en herbergt cultuur, kunst, commercie, bedrijven en wonen. Ook is het de thuisbasis van de kunsttentoonstellingen en festivals van l’Ososphère. Helaas gaan delen van het COOP-terrein binnenkort onder de sloophamer om ook hier de gewenste mix tussen oud en nieuw te realiseren.

Halte Port du Rhin
Port du Rhin is van oudsher de woonplaats van de haven- en grensmedewerkers en is na het wegvallen van de grens en het inkrimpen van de productie in de haven een geïsoleerde en vervallen wijk geworden. De tramlijn is onderdeel van vele initiatieven om de levenskwaliteit in het stadsdeel te verbeteren zoals renovatie van het bestaande woningbestand, toevoeging van duurzame en aansprekende nieuwbouw, een nieuw ziekenhuis (AIA Architectes), en een upgrade van de openbare ruimte. Identiteitsdrager is een langgerekt plein (l’Atelier Marion Talagrand) die de tramhalte met de Jardin du Deux Rives verbindt, en waar vloeiende lijnen in de natuursteenbestrating de Rijn verbeelden. De oever van de Rijn zelf is ook tot park verklaard, gespiegeld in de oever aan Duitse zijde.

Nieuwbouw in Port du Rhin – foto Nicolai Schmidt

Halte Kehl
Op dit moment eindigt de Beatus-Rheanusbrug nog in een rommelig en vervallen deel van Kehl. Door de aanwezigheid van de grensoverschrijdende autoverbinding is hier een typische Autohof-sfeer te vinden, met het treinstation, hotels, sigarettenverkoop en een groot, bij de Fransen geliefd, winkelcentrum. Er zijn vergevorderde plannen voor het transformeren van de voormalige haven- en tolgebieden op basis van de uitkomsten van een internationale prijsvraag uit 2013. Oplevering van de verschillende deelgebieden Tol-, Kazerne-, en Jachthavenkwartier staat voor 2025 gepland. Na halte Kehl Station loopt de tramverbinding in de middenberm van de B28 tot halte Großherzog-Friedrich-Straße met zijn hogeschool en braakliggende terreinen, de eindhalte is gepland in het hart van de binnenstad: voor het Kehler gemeentehuis.

De tramlijn tussen Staatsburg en Kehl staat symbool voor een geslaagde Europese samenwerking; het laat zien hoe innovatieve, duurzame metropoolontwikkeling zich niet meer door zoiets als nationale grenzen hoeft te laten tegenhouden. Vier bruggen verbinden hier inmiddels Frankrijk en Duitsland, over de drukst bevaren rivier van Europa. Kijkend naar de tot dusver opgeleverde projecten is de kwalitatieve standaard van de Franse (landschaps-)architectuur zeer hoog en de duurzame ambities toonaangevend. Natuurlijk is Straatsburg een bezoek waard als in 2025 alles afgebouwd is, maar juist nu, midden in de ontwikkeling, is het voor een ontwerper wellicht het spannendst…

Pontus-Rheanus-Brug over de Rijn / Bouygues TP  en Marc Barani Architecte – foto Nicolai Schmidt