Bijlmerbajes wordt Bajes Kwartier

Iedereen kent de Bijlmerbajes. Ook al hebben er zware criminele vastgezeten, de Penitentiaire Inrichting Over Amstel in Amsterdam-Oost, zoals de Bijlmerbajes officieel heet, heeft ook iets zachts. Alleen het woord bajes heeft al iets vriendelijks. De bekendste gevangenis van Nederland staat synoniem voor het decor van een thriller in de B-categorie.
Justitie heeft dat een beetje over zichzelf afgeroepen. In 1978 opende het complex waarvan de strakke witte torens vlakbij het Amstelstation het meeste opvallen. De Bijlmerbajes, een huis van bewaring voor mannen – die dus nog niet veroordeeld waren – en een gevangenis voor vrouwen, was in alle opzichten revolutionair. De gedachte was dat gevangenen vooral moesten re-integreren. De koepelgevangenissen met een alziend bewakend oog in het midden van het gebouw werden vervangen door een systeem dat open leek, maar dat zeker niet op alle vlakken was. Zo kwamen er aanvankelijk geen tralies voor de ramen van de cellen, kregen gedetineerden na goed gedrag een sleutel van hun cel en was er een soort woonkamer waar zij elkaar konden ontmoeten. Architecte Koos Pot Keegstra – na het overlijden van haar man, maakte zij de opdracht alleen af – wilde aanvankelijk zelfs geen muur om het complex. De torens moesten wit worden om te benadrukken dat de bewoners ziek waren en na herstel weer in de samenleving opgenomen moesten worden. Verblijf in de Bijlmerbajes stond in het teken van genezing. Ondanks die zalvende houding, werden gevangenen nauwlettend in de gaten gehouden door camera’s, destijds een noviteit. Bovendien hadden alle cellen een apart rioolsysteem: sporen van verdovende middelen konden op die manier relatief gemakkelijk opgespoord worden en aan een rechtmatige eigenaar toegeschreven worden.

De vooruitstrevende aanpak in de Bijlmerbajes bleek echter geen groot succes. Binnen enkele jaren wisten honderdvijftig gevangenen te ontsnappen, waarna toch maar ‘lamellen’ voor de ramen geplaatst werden. Hoewel die geen tralies mochten heten, zagen de torens van de Bijlmerbajes er vanaf dat moment wel degelijk als gevangenis uit.
Het complex dat bestaat uit zes torens – de zevende toren is nooit gebouwd –, een laag hoofdgebouw met daarin een kerk, een parkeergarage, en een kleine wijk met cipierswoningen, wordt onderling verbonden door een centrale as van drie gangen boven elkaar: één voor de gedetineerden, door hen de Kalverstraat genoemd, een andere gang voor medewerkers en een derde waar de installaties van de gevangenis zich bevonden. Het complex heeft daardoor een heldere structuur met een middenas en aftakkingen naar de verschillende torens met gedetineerden, als een organisme met een centrale ader.

Sinds vorig jaar is de gevangenis gesloten en vervangen door een nieuwe instelling in Zaandam. De Bijlmerbajes bevindt zich momenteel in de tussentijd. Het complex is gedeeltelijk in gebruik als opvang voor statushouders. Een stukje van het zeven en een halve hectare grote terrein is publiek toegankelijk. Zo is het mogelijk een hammam te bezoeken, is er een tijdelijk museum, een hotel in de vrouwentoren en een café-restaurant. Sinds bekend werd dat de Bijlmerbajes door het Rijk afgestoten zou worden, gingen er zowel stemmen op om de torens te behouden en een nieuwe bestemming te geven, als ook om het oude complex in delen te verkopen. Een dergelijk groot project in één keer aan één partij gunnen zou ook in booming Amsterdam te risicovol zijn, een les van de meest recente crisis. Bovendien pleitten de bewoners van de gekraakte cipierswoningen, door hen Bajesdorp genoemd, ervoor om dit onbekende stukje van het terrein niet bij de verkoop te betrekken. De idealistische bewoners die een op duurzaam leven gerichte gemeenschap hadden gevormd, voelden er aanvankelijk niets voor opgeslokt te worden door de grootse plannen van een projectontwikkelaar. Het Rijksvastgoedbedrijf, eigenaar van het gebied, bleek echter onvermurwbaar: het gevangeniscomplex ging als één geheel in de verkoop. De gemeente Amsterdam mocht daarbij wel meepraten over de eisen die aan de nieuwbouwplannen gesteld werden.

De koop van de Bijlmerbajes is inmiddels gesloten en de sleutels worden 1 maart volgend jaar overgedragen aan AM. Samen met een grote groep betrokken partijen heeft de ontwikkelaar de tender van het Rijksvastgoedbedrijf voor de transformatie van het gebied gewonnen. AM betaalt daar 84 miljoen euro voor, 24 miljoen meer dan dat het Rijk minimaal wilde hebben. Andere consortia zouden nog meer geld geboden hebben, er is nadrukkelijk niet alleen op geld geselecteerd.
Het winnende masterplan van OMA, FABRICations en Lola Landscape en Fabrications, voor het Bajes Kwartier – qua grootte vergelijkbaar met het Java-eiland in Amsterdam – bevat ongeveer 1350 woningen, van dure koop tot studentenwoningen. In totaal moet 97.500 vierkante meter wonen en 37.500 vierkante meter voorzieningen en werkruimte gerealiseerd worden.

Vooral op het gebied van duurzaamheid is het plan zeer ambitieus. De woningen, de school en het culturele cluster worden energieneutraal door het gebruik van zonnepanelen, ingebouwde windturbines in de daken en door een lokaal warmtenet, aan te leggen tussen een datacenter in de buurt en de nieuwe wijk. Bovendien wordt liefst 98 procent van de bestaande materialen hergebruikt. Een bijzonder hoog percentage, dat volgens OMA architect David Gianotten alleen mogelijk is doordat bekend is welke materialen voor de gevangenis gebruikt zijn. Het consortium zou hergebruik van een dergelijk hoog percentage materialen bij oudere complexen niet aangedurfd hebben, vertelde hij onlangs tijdens een presentatie van de plannen, de kans op verrassingen zou te groot zijn geweest.
In de nieuwe wijk komen de tralies van de gevangenis terug als balkonhekjes, de celdeuren in de balustrade van toekomstige bruggen die de verbinding met de omgeving moeten maken en wordt het beton van de oude gevangenistorens ingezet voor de bouw van twee nieuwe torens. Herbouw is nodig omdat de structuur van de bestaande torens en de relatief lage plafonds zich niet lenen voor hergebruik als woongebouw, liet Gianotten weten. Eén van de torens komt op de plek waar ooit de zevende gevangenistoren gepland was, maar daar nooit is verrezen. Beide torens die herbouwd worden refereren in vorm en uiterlijk wel direct aan de voormalige gevangenis en vormen architectonisch een contrast met de transparante nieuwbouwtorens die rondom die betonnen woontorens gegroepeerd worden. Eén andere toren blijft staan, dat is de voormalige vrouwengevangenis. Dat gebouw wordt omgevormd naar een ‘groene toren’, waar de duurzaamheid van de wijk onderstreept wordt met een verticale tuin, stadslandbouw en duurzame energieopwekking.

De jury prees het plan vooral vanwege de balans in het plan: het Bajes Kwartier blijft met een eilandachtig karakter conceptueel een geheel, maar legt tegelijkertijd duidelijke verbindingen met de omgeving, onder meer door extra bruggen voor langzaam verkeer in het plan voor de autoluwe wijk op te nemen. Alleen op de nieuwe doorgaande weg, een eis van de gemeente, rijdt straks gemotoriseerd verkeer, verder zijn die niet toegestaan en moeten auto’s terecht in verschillende parkeergarages aan de rand van het gebied. Het afgesloten terrein van de Bijlmerbajes, lange tijd een gebied aan de rand van de stad, is in de afgelopen jaren door de groei van Amsterdam, steeds meer een barrière gaan vormen. De transformatie naar het Bajes Kwartier maakt het mogelijk om delen van Oost en Zuid beter met elkaar te verbinden.

OMA en het ontwerpteam maken in het plan op een mooie manier gebruik van de geschiedenis van de plek. De referentie van een nieuwe wijk aan een voormalige gevangenis, is gedurfd, hoewel de nieuwe naam natuurlijk eigenlijk als Bajeskwartier geschreven had moeten worden. Die geschiedenis komt niet alleen terug door het behoud en transformatie van verschillende gevangenistoren en hergebruik van accessoires als tralies en celdeuren, maar ook door de ‘Kalverstraat’ als centrale as te behouden, door elementen van de gevangenismuur terug te laten komen in de openbare ruimte, door de kerk op het terrein her te gebruiken als expositieruimte en het hoofdgebouw van de voormalige Bijlmerbajes met binnenplaats tot een centrale plek in het gebied te maken. Het voormalige hoofdgebouw van de gevangenis wordt opengebroken waardoor het toegankelijker wordt, en er komen ateliers en woningen voor kunstenaars.

De voormalige cipierswoningen van Bajesdorp worden wel gesloopt en vervangen door een school en studentenwoningen. De bewoners hebben zich gecommitteerd aan het plan van AM. Het is de bedoeling dat zij onderdeel van het ontwikkelteam worden en meedenken over de nieuwe wijk en hier mogelijk ook zelf gaan wonen, heeft Eva Hekkenberg van AM onlangs laten weten. Volgens Gianotten staan de bewoners achter de uitgangspunten van de duurzame nieuwe wijk. De fundamenten van enkele cipierswoningen – tussen de school en de studentenwoningen – zullen als omkadering gebruikt worden voor enkele van de in totaal 67 tuinen die in het masterplan opgenomen zijn. Zo komen er tuinen voor stadslandbouw en tuinen voor verschillende sporten. Daarnaast zijn watertuinen met riet en waterlelies voorzien. In het plan zijn vier groene pleinen voorzien, die verbonden worden door de doorgetrokken ‘Kalverstraat’ die als promenade voor wandelaars en fietsers zal dienen. Met de vele tuinen wordt niet alleen ingespeeld op de behoefte aan groene en duurzame wijken, maar ook gerefereerd aan de buitenplaatsen van rijke Amsterdammers die eeuwen geleden in dit gebied gestaan hebben. Op enige afstand van de stad konden zij ontkomen aan de stank van de stad en genieten van het frisse buitenleven. Door het vele groen en door stadslandbouw zichtbaar de wijk in te brengen, komt ook de geschiedenis van de Lindenhoven op deze plek terug. Dat in combinatie met behoud van een deel van de gevangenishistorie en het verdichten van het gebied met nieuwe, voornamelijk woongebouwen, levert een bijzondere mix van oud en nieuw.

De ontwikkeling van het Bajes Kwartier wordt vanaf 2019 gefaseerd aangepakt en moet in 2026 klaar zijn. Omdat het masterplan voortbouwt op de bestaande structuur van de Bijlmerbajes, is de typologie van de toren ook het uitgangspunt in het Bajes Kwartier, laat Gianotten weten. Dat is opvallend omdat in Amsterdam al enkele decennia lang krampachtig wordt vastgehouden aan het gesloten bouwblok als basisingrediënt voor een succesvolle en leefbare woonwijk. Na de strokenbouw in de Westelijke Tuinsteden en de honingraatflats in de Bijlmer, kent eigenlijk alleen de Zuidas woontorens, maar die maken deel uit van een zakencentrum. Zelfs in de Sluisbuurt op het Zeeburgereiland, waar in Amsterdam veel discussie bestaat over de hoogte van de torens, is het gesloten bouwblok het uitgangspunt; de torens moeten daar meer naar achter komen liggen. Directe aansluiting op de openbare ruimte wordt als ongewenst beschouwd. De geschiedenis van de gevangenis biedt op de locatie van de Bijlmerbajes de mogelijkheid een ander soort wijk te bouwen dan de laatste decennia gewoon is in Amsterdam.