Het erfgoed van een krachtwijk

“Well, there is nothing groovy ‘bout my kind of neighborhood.” 

In 1991 bezongen Roland Smeek en Hans Teeuwen tijdens de finale van Cameretten de Eindhovense wijk Woensel-West. In een bluesy nummer van circa 6 minuten schetsten zij het karakter van de wijk zoals deze toen bekend stond; als achterstandswijk, probleemwijk of – in hun woorden –  ‘probleemcumulatiegebied’. Straat- en raamprostitutie, heroïnedealers, armoede en hoge werkeloosheid maakten Woensel-West tot een gevaarlijke buurt waar je liever je kinderen niet wilde laten opgroeien. Als je die keuze had, tenminste.

Inmiddels is het oude, beruchte Woensel-West grotendeels vervangen en vernieuwd dankzij grootschalige sloop en nieuwbouw. Veel van de oude arbeidershuisjes die de wijk kenmerkte hebben plaats gemaakt voor duurdere huur- en koopwoningen om zo een gemengde wijk te creëren en de leefbaarheid te verbeteren. Over het verloop van dit proces maakte de Argentijnse kunstenaar Julieta Garcia Vazquez de documentaire ‘I, Somebody Else’, die momenteel te zien is in het van Abbemuseum als onderdeel van de langlopende tentoonstelling The Way Beyond Art. Hierin zien we Garcia Vazquez in haar zoektocht samen met de buurtbewoners van Woensel-West naar het verdwijnende sociaal-culturele erfgoed van de oude arbeidersbuurt.

Het verhaal van Garcia Vazquez begint in 2012. In het midden van het transformatieproces van probleemwijk naar ‘krachtwijk’ startte het van Abbe Museum in samenwerking met kunstcollectief TAAK een kunstproject in de buurt. In 2012 nodigden zij twee kunstenaars uit, waaronder de Argentijnse Garcia Vazquez, voor een artist-in-residence programma om projecten te ontwikkelen in deze voor de bewoners van Woensel-West onrustige periode van verandering. De standplaats voor de kunstenaars was een huis in Woensel-West aan de Edisonstraat, een typische vooroorlogse laagbouwwoning die op de lijst stond voor sloop. Tot 2015 zouden de kunstenaars de mogelijkheid hebben hun werk te doen in de buurt; daarna zouden de huizen plaats moeten maken voor strakke nieuwbouw met winkels, horeca en wonen.

In de documentaire ‘I, Somebody Else’ laat Julieta Garcia Vazquez zien hoe ze tussen 2012 en 2017 onderdeel uitmaakte van de gemeenschap van Woensel-West. Door middel van een voice-over vertelt ze in de documentaire over haar zoektocht naar manieren om het erfgoed van de wijk te duiden en te beschermen in voor de wijk en de gemeenschap roerige tijden. Tegelijkertijd brengt ze het lopende proces van stedelijke vernieuwing en gentrification in de wijk in beeld; bulldozers, gesloopte huizen, en nette nieuwe woningbouw. Ondertussen gaat het gewone leven in de wijk door, en kunnen de buurtbewoners niets anders doen dan afwachten tot het proces van vernieuwing is voltooid.

Met het verdwijnen van honderden karakteristieke arbeiderswoningen dreigden de tastbare en ontastbare herinneringen aan de sociaal-culturele geschiedenis van Woensel-West verloren te gaan. Dit zette Garcia Vazquez ertoe aan om op zoek te gaan naar verschillende manieren om het erfgoed van de oude arbeiderswijk te typeren, waarderen en mogelijk te behouden – als een houvast aan de wijkhistorie in tijden van verandering. Om als buitenstaander beter inzicht te krijgen in wat de Woenselaren als hun erfgoed beschouwen begon ze haar tijd in Woensel-West met het ontwikkelen van lokale projecten, samen met haar buurtbewoners. Zo werd het eerste project aan de Edisonstraat het creëren van een publieke huiskamer waarbij ze met behulp van buurtbewoners een groeiend archief van objecten creëerde die typisch waren voor een huiskamer in Woensel West. De Huiskamer, of Edison67, werd een ontmoetingsplaats waar mensen konden koken, werken, lezen en zien wat andere buurtbewoners hadden gedoneerd aan het archief.

Naarmate de sloopdatum van Edison67 steeds dichterbij kwam, begon Garcia Vazquez te denken aan een manier om het huis, en daarmee de huiskamer, te redden van sloop. Samen met het Eindhoven Museum en het van Abbe bedacht ze een plan waarbij een ideaaltypisch ‘werkershuisje’ in zijn geheel afgebroken zou worden, en in het Eindhoven Museum gereconstrueerd en toegankelijk zou worden gemaakt voor publiek. In samenspraak met de buurtbewoners werd een huis aan de Stephenssonstraat genomineerd voor behoud. Met de conservering van het huis zou de identiteit van de Eindhovense arbeiderswijk verankerd worden in de vorm van een levend monument; een concrete en tastbare herinnering aan het arbeidersverleden van de Woensel-West.

Door bezuinigingen werd het project echter noodgedwongen omgevormd van een institutioneel initiatief naar een persoonlijk gebaar van de kunstenaar en de buurt. In plaats van een huis compleet te reconstrueren in een museale context, besloten Garcia Vazquez en haar buren om het huis aan de Stephenssonstraat compleet af te breken, en van het oude materiaal nieuwe kunstwerken en installaties te maken voor de wijk. Deze installaties werden ontworpen met de buurtbewoners, aan de hand van hun persoonlijke verhaal. Zo kreeg een yogalerares een bakstenen constructie aan haar huis waarop ze kon stretchen, kreeg een vogelliefhebber een nieuw vogelhuisje en kreeg een bewoner die graag zijn tijd doorbracht in de buitenlucht een nieuw plateau onder zijn raam om fijn buiten te kunnen zitten en zo de straten te kunnen overzien. In totaal staan er nu 10 sculpturen in de openbare ruimte van Woensel-West. In het van Abbemuseum zijn nu al die installaties en kunstwerken te zien in de vorm van gedrukte foto’s op A3 die door de bezoeker zijn mee te nemen. De kunstprojecten zijn de publieke herinnering aan dit ene huis en al die andere gesloopte arbeiderswoningen en de sociaal-culturele geschiedenis van de wijk.

De documentaire ‘I, Somebody Else’ schetst verschillende manieren waarop we met ons erfgoed om kunnen gaan; op institutionele wijze in samenwerking met lokale musea, en op democratische wijze in samenspraak met de buurt waar het om draait. Door buurtparticipatie en democratische besluitvorming essentiële onderdelen te maken van haar projecten, slaagde Garcia Vazquez er niet alleen in een manier te vinden om het arbeidershuisje aan de Stephenssonstraat een nieuw leven te geven, maar onderwijl ook de buurt bij elkaar te brengen. Garcia Vazquez plaatste zichzelf hierbij voornamelijk in een faciliterende rol. Op deze manier werd het erfgoedvraagstuk een collectief vraagstuk dat voornamelijk draaide om mensen in plaats van stenen, wat uiteindelijk ook terug te zien is in het resultaat. De sculpturen lijken op het eerste gezicht niets te maken te hebben met het Woensel van Philips van de jaren ’20, of de ruige jaren ’70 met heroïnehandel, prostitutie en criminaliteit. Eerder vormen ze een verwijzing naar de buurtbewoners van de wijk. De toevallige toeschouwer kan het verhaal erachter zelf ontdekken door ernaar te vragen.

Niet alleen is de fysieke omgeving van Woensel-West grondig aangepakt en vernieuwd, ook is er met het verdwijnen van honderden sociale huurwoningen een groot deel van de oorspronkelijke buurtbewoners noodgedwongen elders gaan wonen. Een bijkomend effect van wonen in een sociale huurwoning, zo stelde Garcia Vazquez als kritische kanttekening bij haar verhaal. Zodra je intrek neemt in een sociale huurwoning is de toekomst van je thuis niet altijd zeker, en ligt je lot voor een groot deel in handen van de gemeente en de woningbouwcorporatie. Dat maakt het resultaat van Garcia Vazquez’ pogingen om een arbeidershuisje te redden misschien wel des te illustratiever voor de manier waarop er tegenwoordig tegen sociale huur wordt aangekeken: vaak te duur om te redden, maar goed voor herontwikkeling.

Het feit dat het eindresultaat van Garcia Vazquez’ kunstproject meer draait om de bewoners van Woensel-West zelf dan met om het tastbare erfgoed vertelt ons uiteindelijk wel waar het bij wijkvernieuwing om draait, of zou moeten draaien: het verbeteren van de levens van de inwoners, en niet slechts het opknappen van de fysieke omgeving. Hoe dan ook, Woensel-West is anno 2018 geen probleemwijk meer.