Lafayette Anticipations, een ‘curatorial machine’ door OMA

In de rue du Plâtre, een klein straatje in de levendige Parijse wijk Le Marais vlakbij het Centre Pompidou, bevindt zich de nieuwe kunstinstelling Lafayette Anticipations. Achter een eind negentiende-eeuwse gevel van een voormalig magazijn gaat een ultra-hippe kunstruimte schuil. Bij binnenkomst ademt alles het subtiele understatement dat zo geliefd is bij de voorhoede van de hedendaagse kunst: een kleine balie, supposten in simpele sweaters, de toegang naar de tentoonstelling via een eenvoudig trappenhuis verstopt in een hoek.

Lafayette Anticipations is het eerste uitgevoerde project van OMA in Parijs. De kunstinstelling is een initiatief van het beroemde warenhuis Galeries Lafayette, dat nog steeds in bezit is van de familie die de onderneming eind negentiende eeuw startte. Een familie die sinds jaar en dag kunst verzamelt en kunstenaars ondersteunt. Lafayette Anticipations is niet bedoeld om een collectie te huisvesten, maar om internationaal opererende beeldend kunstenaars, ontwerpers en modeontwerpers een plek te bieden waar zij kunnen produceren, experimenteren en presenteren. Guillaume Houzé, lid van de familie en directeur van Lafayette Anticipations – Fondation d’entreprise Galeries Lafayette, maakt een vergelijking met de ‘dynamiek van de moderniteit’ die de grote warenhuizen animeert. De bezoeker kan er een blik op de nieuwste ontwikkelingen werpen en het gevoel krijgen weer helemaal bij de tijd te zijn. Die zinderende verwachting maakt het gebouw zeker waar, was mijn ervaring toen ik de kunstinstelling vlak na de opening bezocht.

De ingreep die OMA deed in het negentiende-eeuwse gebouw is zowel eenvoudig als spectaculair. In het hart van het pand, dat in een u-vorm is gebouwd, is  – tegen de originele met zandsteen beklede gevel – een constructie geplaatst die het beste te vergelijken is met een enorme lift. Een hele bijzondere weliswaar, met vier vloeren die los van elkaar kunnen bewegen en op verschillende niveaus kunnen worden vastgezet. Hiermee kreeg het gebouw aan de rue du Plâtre een grote flexibiliteit. De verstelbare vloeren in het hart van het gebouw maken negenenveertig verschillende configuraties mogelijk, van grote, vlakke verdiepingen tot diepe vides en zwevende tussenvloeren. De benedenverdieping biedt tijdens openingsuren een doorgang naar de er achter gelegen straat. In de kelder bevinden zich werkplaatsen waar kunstenaars en ontwerpers aan hun projecten kunnen werken.

De openingstentoonstelling is van de Amerikaanse kunstenaar Lutz Bacher. Met The Silence of the Sea, bestaande uit wandvullend geprojecteerde videobeelden en een geluidswerk, neemt ze het hele gebouw in beslag. Door de vloeren in de ‘lift’ helemaal naar beneden en naar boven te verplaatsen, is in het hart van het gebouw een vide ontstaan die zicht biedt op twee verdiepingen met steeds dezelfde videoprojectie. Deinende beelden van een grijze zee en beige strand, hier en daar onderbroken door donkergrijze resten van bunkers, omsluiten de toeschouwer van twee kanten. Het stevige geruis van de zee en een harde wind die in de microfoon jakkert, geeft de ruimte mede vorm. Het gebouw verandert in een grote geluidsculptuur. Aan deze eerste opstelling zie je dat de vloeren zowel een functionele alsook esthetische rol kunnen vervullen. Een van de beweegbare vloeren is op de eerste verdieping net wat lager geplaatst dan de omringende vaste vloeren, met als gevolg dat er door de kier tussen begane grond en eerste verdieping licht schijnt, wat het zwevende, dynamische effect van de beweegbare vloeren zichtbaar maakt.

Het project startte in 2012 met een onderzoek van AMO naar de mogelijkheden van een multidisciplinaire productie- en presentatieruimte. Eerder deed AMO onderzoek naar collectiepresentaties voor de Hermitage in St. Petersburg (startend in 2003) en het Stedelijk Museum Amsterdam (resulterend in Stedelijk BASE, geopende in 2017). Beide collecties, zowel de oude kunst van de Hermitage als de klassiek moderne kunst van het Stedelijk, bestaan voornamelijk uit fysieke twee- en driedimensionale objecten. Lafayette Anticipations is gericht op de meest recente ontwikkelingen in de hedendaagse kunst, waarin performances, muziek- en geluidswerken, workshops, readings, lezingen en publicaties een steeds prominentere rol spelen. Zo transformeerde het Rotterdamse kunstcentrum Witte de With de afgelopen maanden in een ‘Kunsthalle for Music’, met een eigen ensemble dat regelmatig optrad tijdens openingsuren. Het meest spraakmakende paviljoen van de kunstbiënnale van Venetië 2017 was dat van Duitsland, met de ontregelende perfomance Faust van de kunstenaar Anne Imhof. En in 2015 presenteerde het Stedelijk een jaar lang werken van Tino Sehgal: ‘situaties’ die het midden houden tussen dans, performances en ontmoetingen.

Bovenstaande voorbeelden vonden steeds plaats in statische tentoonstellingsruimten, met hoge plafonds, witte wanden en gefilterd licht. Met Lafayette Anticipations heeft OMA voor deze actuele ontwikkelingen een meer dynamisch presentatiegebouw ontwikkeld. Het voormalige magazijn in een Parijs dwarsstraatje heeft de betrekkelijke ruwheid van een opslagruimte behouden en is door toevoeging van een enorm mechaniek getransformeerd in wat Koolhaas een ‘curatorial machine’ noemt. De infrastructuur heeft altijd veel aandacht gekregen in de gebouwen van Koolhaas, met hellingen in de Kunsthal uit 1992 en een lift in het Maison à Bordeaux, een privéhuis dat in 1998 werd opgeleverd. Daarmee sluit het oeuvre van OMA hier prachtig aan op de dynamische ontwikkelingen in de hedendaagse kunst. Overigens valt op de website van Lafayette Anticipations te lezen dat OMA verschillende ontwerpen maakte en zich pas door de veranderende erfgoedregels in de wijk Le Marais – ook gebouwen uit de negentiende eeuw kregen er een monumentenstatus – te hebben moeten beperken tot ‘de verticale manipulatie van 9, rue du Plâtre’. Iets waar Koolhaas uiteindelijk dankbaar voor zegt te zijn, omdat het leidde tot een nieuw gevonden vrijheid.

Belangrijke vraag: zorgt die vrijheid van OMA ook voor vrijheid bij de kunstenaars en ontwerpers die worden uitgenodigd om in Lafayette Anticipations aan de slag te gaan. Toen ik er rond liep dacht ik volmondig: ‘ja!’. De stapeling van zalen en bewegende vloeren wordt met enige verbeelding een kloppend, misschien soms wel stampend hart. Een hart dat uitdaagt tot performances, parades, bijzondere opstellingen en gebouwvullende installaties. Tegelijkertijd realiseer ik me dat flexibele gebouwen de neiging hebben nogal dwingend te zijn, de mogelijkheden laten zich moeilijk negeren. Zal het gebouw van Lafayette Anticipations zich als een ‘tool’ laten inzetten  voor het maken van uiteenlopende tentoonstellingen, performances en andere uitvoeringen?  Of zal het als een ijdele curator in belangrijke mate de uitkomsten van de werkperiodes die kunstenaars en ontwerpers er zullen doorbrengen bepalen? De tijd zal het leren. Ik ga zeker terug om te ervaren waar dit gebouw kunstenaars en ontwerpers toe zal weten uit te dagen.