In Palermo opende vorige maand de twaalfde editie van de Manifesta, een kunstbiënnale die zich elke editie op een andere Europese locatie bevindt. De vanuit Nederland opererende organisatie vertrekt al ruim twintig jaar vanuit hetzelfde beginsel: de lokale eigenschappen. In de Siciliaanse hoofdstad gingen talloze deuren open om maatschappelijk geëngageerde kunstinstallaties te exposeren.
Fallen fruit, Palazzo Butera (Manifesta 12, Palermo) / werk van David Burns, Matias Viegener en Austin Young / foto Wolfgang Treager
Palermo, stad van palazzi, paleizen en tuinen. Noormannen, Arabieren, Spanjaarden en Italianen bezaten de van oorsprong Carthaagse stad en lieten er hun invloed achter op de architectuur, de cultuur en de gastronomie. De stad met een roemruchte geschiedenis is in 2018 de Italiaanse Hoofdstad van Cultuur èn gaststad voor Manifesta 12. Oude kerken, soms niet meer in gebruik, soms in ruïneuze staat, een stadsarchief met massa’s dikke boeken, een voormalige grafkelder, stadspaleizen in staat van verbouwing, palazzi die soms al twintig jaar gesloten waren, gingen open voor de Manifesta die deze editie in Palermo is neergestreken.
Tijdens de persconferentie vertelt de burgemeester, Leoluca Orlando, dat de stad er tien, vijftien jaar geleden nog niet klaar voor was. Palermo stond destijds nog bekend als de hoofdstad van de maffia. Na diverse verbeteringen onder zijn leiding, werd Palermo beter toegankelijk en geleidelijk teruggegeven aan de inwoners. Zo kwamen bijvoorbeeld twee historische gebouwen op de Unesco Werelderfgoedlijst en werden in het hart van de stad enkele straten tot voetgangerszone verklaard. In 2013 belde Orlando Hedwig Feijen op, directeur van de Manifesta organisatie, met de vraag of zij iets voor Palermo kon doen.
Feijen vertelt dat ze de ambitieuze plannen van de burgemeester dermate complex vond dat ze de normale voorbereidingstijd opknipte in twee delen om te beginnen met een uitgebreid vooronderzoek. Hiervoor benaderde ze OMA dat onder leiding van architect Ippolito Pestellini Laparelli een studie verrichtte naar de stad en haar ecologie. Het onderzoek leidde tot een prachtige Palermo Atlas die gebaseerd is op verhalen van Palermitanen. Met inwoners, schrijvers en kunstenaars werd de stad verkend. Het boek geeft een overzicht van de historische, antropologische en culturele ontwikkelingen op een manier zoals architecten dat doen; observaties, interviews, foto’s, data en kaarten geven een impressie van de stad in haar hoedanigheid. Met het onderzoek van OMA werd een beter begrip van de stad bereikt en werd het culturele kapitaal van de stad beter voor het voetlicht gebracht.
Lituation, Orto Botanico (Manifesta 12, Palermo) / werk van Lungiswa Gqunta (2018) / foto Simone Sapienza
Deze Manifesta kreeg de titel “The Planetary Garden. Cultivating Coexistence”. Samenleven is als een rode draad opgezet voor de programmering van de biënnale. De curatoren kozen vijftig kunstenaars die op zeer uiteenlopende locaties werk tonen dat veelal is ingebed in de lokale thematiek. Een interessant aspect aan de Manifesta biënnales is de maatschappelijke betrokkenheid, waar veel van de uitgenodigde kunstenaars op werden gekozen en niet vanwege louter esthetische effecten.
Binnen het historische stadsdeel bevinden zich de meeste locaties die op loopafstand zijn te bezoeken. Hoewel een keurige kaart die locaties weergeeft, moet zo nu en dan zoekwerk verricht worden om de exacte plek te vinden. Daardoor ontdek je de stad die zich ontvouwt als een roman. Halfduistere, rommelige stegen die uitkomen op brede zonovergoten straten, welke ooit door vooral gemotoriseerd verkeer werden gebruikt bepalen de sfeer. Sommige prachtlocaties als het Palazzo Butera, Palazzo Ajutamicristo of Palazzo Forcella De Seta zijn ontsloten na lange tijd gesloten te zijn geweest. Sommige gebouwen verkeren regelmatig in staat van verbouwing, maar blijken daardoor uitermate geschikt om kunstinstallaties te tonen. Moderne kunst heeft geen witte wanden nodig.
De enorme fontein op het Piazza Pretoria trekt veel aandacht. In de zestiende eeuw werd de fontein vanuit Toscane verplaatst naar Palermo. Volgens de kaart is er een installatie die Droog Design cureerde, maar een zichtbare installatie ontbreekt er. De geur daarentegen verraadt waar het om gaat. Het fontein spuit, tijdens de openingsdagen net als andere stadsfonteinen geparfumeerd water, een subtiele ingreep met een krachtig effect op de nabije omgeving. De parfumeur Alessandro Gualtieri werkte hiervoor samen met Frank Bruggeman.
Zoals de locaties gevarieerd zijn, zijn ook de installaties dat. Film, fotografie en beeldende kunstinstallaties adresseren zowel sociale als ruimtelijke en esthetische thema’s. Zo is er een fototentoonstelling van vervallen en onafgebouwde huizen op Sicilië door Ezio Ferreri. In de economische voorspoedige jaren zestig en zeventig droomden veel geëmigreerde arbeiders ervan een huis te bouwen op Sicilië en stuurden geld naar het moederland. Helaas bleef het vaak bij die droom. Met de neergang van de economie liep ook de geldstroom terug. De huizen werden veelal niet afgebouwd. Wat resteert zijn talloze betonmonumenten van de arbeidsmigranten van weleer.
Verval is in Italië een vaker terugkerend thema. In de categorie Failed Modernism is er een video installatie van het kunstenaarscollectief Alterazioni Video. De video maakt gewag van 750 publieke werken door het hele land die niet werden afgebouwd om soms duistere redenen. Het collectief spreekt van een nieuwe architectonische stijl: incompiuto oftewel onvoltooid.
De architectuurgeschiedenis van het fascisme van de jaren dertig bracht de KKH Stockholm (koninklijke Hogeschool voor de Kunsten) naar Palermo om in het Casa del Mutilato drie avonden lang te praten over de nalatenschap van deze architectuurbeweging die sterk onder invloed stond van het bewind van Mussolini. Het gebouw, een ontwerp van de Palermitaanse architect Giuseppe Spatrisano dat in 1939 werd geopend, geldt als een sterk statement van de Rationalistische architectuurbeweging destijds. Tijdens de Manifesta is het gebouw te bezoeken voor de video-installatie Unending Lightning van Cristina Lucas die ingaat op de onzinnige hoeveelheid bombardementen op burgers wereldwijd. Samenleven is blijkbaar niet zo vanzelfsprekend, alhoewel de optimistische teksten van de curatoren een ander perspectief proberen te creëren.
Ook is er uiteraard veel te doen omtrent migrantenproblematiek. Er zijn diverse installaties over de reddingspogingen van hulpverleners, zoals Liquid Violence, een uitgebreide registratie door Forensic Oceanography en videogesprekken met vluchtelingen getiteld Fluchthelfer.in.Become an Escape Agent door Peng!Collective. In het Palazzo Forcella De Seta is een grote zoutberg geïnstalleerd door Patricia Kaersenhout. Eerder werd de zoutberg in het Amsterdamse Oosterpark opgericht, maar deze lijkt in Palermo beter te passen bij de actuele omstandigheden. Volgens de Caraïbische legende droomden slaven op een dag terug te kunnen vliegen naar Afrika. Door zout te eten dachten ze lichter te worden.
De Manifesta is geen manifestatie die slechts gevestigde kunstenaars presenteert. Er wordt een hartverwarmende poging gedaan de stad te transformeren. Op de vraag of al die kunst ook alle inwoners aanspreekt, antwoorden mensen die ik hierover spreek, dat zodra bekend wordt dat ergens een dak wordt opengesteld, de inwoners van Palermo er massaal naar toe gaan. Mensen staan in de rij om het uitzicht over hun eigen stad te kunnen bewonderen. Met het binnenhalen van de Manifesta zijn diverse schatkamers geopend. Een goede manier om trots te worden op de stad en precies wat Palermo kan gebruiken.