De Bouwstenen van Mussolini. Architectuur en stedenbouw in de Era Fascista van Rome, deel 1

Als liefhebber van Italiaanse taal en cultuur ben ik in mijn leven vaak ik Rome geweest. De mooie straten en pleinen, de rijke kunstcollecties en de indrukwekkende archeologische monumenten zorgen ieder bezoek weer voor een nieuw verlangen om snel terug te keren naar de Eeuwige Stad. Nadat ik mijzelf  had ondergedompeld in studies naar architectuurgeschiedenis en erfgoed, kreeg ik tijdens recente bezoeken  pas door  hoeveel er van de huidige staat van de oude historische stad het resultaat is van de ingrepen van de fascistische dictator Benito Mussolini.

De architectuur en stedenbouw uit de tijd van het Italiaanse fascistische regime, een periode die ook wel de ventennio wordt genoemd, worden door de gemiddelde toerist wellicht overgeslagen of niet opgemerkt. Echter zijn veel van deze locaties het bezoeken waard, niet alleen uit esthetisch oogpunt, maar vanwege de plek die ze innemen als erfgoed van een regime dat tot de dag van vandaag zijn sporen in de Italiaanse maatschappij heeft nagelaten. In twee artikelen breng ik een aantal locaties onder de aandacht die als belangrijk onderdeel van de ontwikkeling van het Italiaans fascisme kunnen worden gezien, oftewel: de bouwstenen van Mussolini.

Bouwen aan een narratief
Allereerst wat context. Toen Mussolini aan de macht kwam na zijn historische Mars op Rome van 21 oktober 1922, markeerde hij deze stad als de toekomstige hoofdstad van het nieuwe fascistische rijk. Rome, de hoofdstad van het vroegere Romeinse Keizerrijk, zou in al haar historische pracht een decor vormen voor de grootsheid van het fascistische regime. Mussolini associeerde zich niet voor niets met Keizer Augustus, de Romeinse cultuur (romanità) en het Romeinse imperium strekte zich toen tot in Noord-Afrika en de Balkan. Deze associatie van Mussolini met keizer Augustus en het Romeinse Rijk is op diverse locaties in Rome nog goed zichtbaar en gaat gepaard met een eigen visie op stedenbouw, architectuur en de maatschappij die tekenend was voor de ventennio.

In twintig jaar werd Rome getransformeerd tot een nieuwe hoofdstad. Sloopwerkzaamheden, restauraties, ruimtelijke herordeningen en nieuwe constructies werden allemaal ingezet om het stedelijke landschap als geheel te conformeren aan de fascistische idealen. Deze ingrepen waren niet alleen praktisch of esthetisch van aard: ze vormden een historisch narratief waarbij speciale aandacht uitging naar plekken met historische betekenis die verwezen naar  de grootsheid van het vroegere Romeinse rijk en romanità. Om dit narratief kracht bij te zetten werden de belangrijkste bouwwerken van het fascistische regime onthuld op belangrijke historische dagen: vijf jaar na de Mars op Rome, 10 jaar na de oprichting van de Italiaanse Fascistische Partij, de zoveelste verjaardag van Keizer Augustus, de zoveelste stérfdag van keizer Augustus, en ga zo maar door. In andere woorden: architectonische en stedenbouwkundige ingrepen als een ware symfonie van fascistische vooruitgang. Om zijn narratief compleet te maken voerde Mussolini een nieuwe nationale jaartelling in, waarmee hij zijn eigen regime centraal stelde in de moderne Italiaanse geschiedenis. Hierdoor begon in 1922 het eerste jaar van de Era Fascista, oftewel: jaar I, E.F.

Architectuur en stedenbouw waren voor Mussolini dus veel meer dan pure technologische vooruitgang of esthetische propaganda. Het bouwen aan de hoofdstad zélf vormde een essentieel onderdeel voor het construeren van de fascistische mythe. Voor Mussolini een kans om zichzelf te spiegelen aan grote Romeinse keizers, voor het regime als geheel een mogelijkheid om iedere prestatie met veel feestelijke bombarie aan de wereld tentoon te stellen. Panem et circenses, de welbekende zoethouders voor het volk. In de eerste periode van de ventennio speelden een aantal projecten hierbij een grote rol, waaronder het Foro Mussolini, en de Via Dell’Impero.

Een paar monumenten uit de Era Fascista
Een van Mussolini’s eerste grote stedenbouwkundige projecten was de aanleg van de grote boulevard de Via Dell’Impero, nu beter bekend als de Via dei Fori Imperiali. Deze weg functioneert tegenwoordig als een van de belangrijkste toeristische locaties van de stad die het drukke verkeersplein Piazza Venezia met het Colosseum verbindt. Aan weerszijden van de weg bevinden zich de grote archeologische opgravingen van de oude keizerlijke fora. De boulevard biedt  licht en ruimte dat nergens anders in de drukke, dichte stad te ervaren is. Een perfecte loper om de Romeinse geschiedenis van de stad te kunnen zien.

Hetzelfde moet Mussolini gedacht hebben toen hij besloot tot de aanleg van deze weg, die in 1924 begon en in 1932 was afgerond. De nieuwe boulevard voorzag hem van een direct uitzicht op het Colosseum vanaf het balkon van zijn presidentiële paleis. Voor de aanleg van deze route moesten honderden huizen worden platgegooid, werden vijf kerken gesloopt en gingen structuren uit de middeleeuwen en renaissance verloren. In ruil daarvoor kregen de Romeinen een boulevard voor militaire parades en politieke speeches, waarmee de Via Dell’Impero een van de belangrijkste symbolische locaties voor het fascistische regime werd. Beeld je de parades van zwart hemden in de volgende keer dat je deze weg afloopt voor een bezoek aan het Colosseum.

Waar de Via Dell’Impero niet direct haar fascistische geschiedenis prijsgeeft bij de eerste aanblik, is de volgende locatie onmiskenbaar van fascistische origine: Foro Italico, het vroegere Foro Mussolini, gebouwd tussen 1928 en 1932 ten noorden van het centrum van Rome. Hoewel deze locatie zich niet bevindt tussen de toeristische trekpleisters van de historische binnenstad en waarschijnlijk daarom ook niet op menig  to-do lijstje staat, is het Foro Italico absoluut de moeite waard.

Het Foro Italico – voorheen Foro Mussolini – was bedoeld als een plek voor de fysieke educatie van de toekomstige generaties van fascisten, en daarnaast als monumentale en representatieve ruimte voor de promotie van het fascistische regime. De fascistische jeugdbeweging Opera Nazionale Balila moest het jonge Italiaanse volk opleiden en trainen tot een nieuw volk, moedig, fit en jong, gedisciplineerd en vechtlustig, en bovenal altijd bereid te sterven voor het vaderland. Vanwege haar monumentale karakter werd het Foro ook ingezet als podium voor parades en demonstraties, en bezoeken van belangrijke buitenlandse leiders, zoals de toenmalige Britse premier Neville Chamberlain in 1939, en zelfs voor Adolf Hitler in 1938.

Het Foro Italico ligt er op enkele slijtageplekken na nog net zo bij als voorheen. Monumentaal en onmiskenbaar fascistisch. De ingang van het complex is geplaveid met mozaïeken van fascistische scènes, de letter “M” en de woorden “Dux” en “Duce”. Aan weerszijden bevinden zich marmeren blokken die verschillende belangrijke momenten uit de fascistische geschiedenis roemen, waaronder de bloedige koloniale bezetting van Ethiopië. Buiten het terrein staat zelfs nog steeds een enorme obelisk met “MUSSOLINI DUX” erin gebeiteld. Naast deze expliciete eerbetonen aan het regime en Mussolini zelf, vind je op het voormalige Foro Mussolini ook kunst en architectuur in de herkenbare fascistische stijl. Neem bijvoorbeeld een kijkje bij het Stadio dei Marmi: dit atletiekstadion is versierd met ontzettend gespierde marmeren reuzen in sportieve houding en kledij. Verderop op het terrein vind je hier en daar een marmeren soldaat met geweer en gasmasker. Het lijkt alsof de tijd heeft stilgestaan.

Het voormalige Foro Mussolini is sinds de Tweede Wereldoorlog niet meer in gebruik als locatie voor fascistische demonstraties. Wel heeft het nog steeds een belangrijke functie voor zowel dagelijkse sportactiviteiten van scholen of clubs, als locatie voor grote internationale sportevenementen. Dat er zo veel fascistische symboliek aanwezig is lijkt niemand echt te deren. Dit kan een onbehaaglijk gevoel opleveren: het laat zien hoe recent dit controversiële verleden is. Gelijktijdig  geeft het Foro Italico  een uniek kijkje in fascistische bouwkunde en kunst zoals het toen bedoeld was: imposant, ontzagwekkend en enorm propagandistisch.

Rome heeft nog veel meer van dit soort bijzondere locaties met beladen fascistische geschiedenis, typische stijl en symboliek. De volgende keer zal worden ingezoomd op enkele voorbeelden uit de latere periode van het Italiaanse fascisme: Piazza Augusto Imperatore, Station Termini en de EUR. Voor wie niet kan wachten, de documentaire Ben Building van Jonathan Meades, een bespreking van Italiaanse fascistische architectuur, is een aanrader.

Lees ook deel 2.