De Bouwstenen van Mussolini. Architectuur en stedenbouw in de Era Fascista van Rome, deel 2

Twee artikelen over fascistische architectuur en stedenbouw in Rome vormen samen een kleine stadsgids voor wie meer wil weten over de nalatenschap van Mussolini’s bouwplannen in Rome. In deel 2 wandelen we langs de Piazza Augusto Imperatore, een plein in het hart van het historische Romeinse centrum, en langs de EUR, de voormalige locatie voor de nooit gerealiseerde Wereldtentoonstelling van 1942. Deze locaties laten op verschillende manieren zien hoe Mussolini de historie van de stad inzette voor politieke doeleinden en zo de geschiedenis van Rome naar zijn hand zette. De door hem geïnitieerde bouwwerken en stedelijke interventies zorgen er tot op de dag van vandaag voor dat het fascistische tijdperk nog steeds onlosmakelijk verbonden is met de hedendaagse staat van de stad.

Een sterk verhaal
De radicale verbouwing van Rome komt op twee verschillende manieren tot uiting: in de uitbreidingen van de stad richting de periferie, zoals de nieuw gebouwde EUR en het Foro Italico, en in de herordening van de oude historische binnenstad waarbij locaties met historisch belang voor het fascistische regime extra worden uitgelicht. Een van de locaties in de oude binnenstad die misschien wel het meest duidelijke voorbeeld is van een architectonische enscenering van deze voor Mussolini historische relevantie, is het door hem aangelegde Piazza Augusto Imperatore.

Op het eerste oog ligt het Piazza er vrij rommelig bij. In het midden van het plein bevindt zich een half-uitgegraven mausoleum dat omgeven is door hoge en statige gebouwen in rationalistische (fascistische) architectuurstijl. Aan het plein staat, in een opvallend modern vormgegeven museum, een prachtig gerestaureerd Romeins altaar, de Ara Pacis. Bij elkaar genomen lijkt het een allegaartje van architectuurstijlen en erfgoed.

De combinatie van verschillende historische elementen en architectuurstijlen op de Piazza Augusto Imperatore is echter geen toeval. Het plein is een lofzang op keizer Augustus (63 v.Chr.-14 n.Chr), die door Mussolini (en vele anderen met hem) werd gezien als een van de beste keizers die het Romeinse rijk ooit gehad heeft. Onder Augustus’ gezag groeide het Romeinse territorium tot ongekende grootte en kende de bevolking relatieve vrede en welvaart. Om een persoonlijke link met keizer Augustus te construeren besloot Mussolini dit nieuwe plein te maken waar het mausoleum van Augustus centraal zou staan en de Ara Pacis, het Altaar van de Vrede dat in opdracht van Augustus was gemaakt een eigen museum zou krijgen – tot die tijd bevond het altaar zich in een heel ander deel van de stad. De opening in 1938 van de Piazza Augusto Imperatore viel ook bewust samen met een belangrijke datum voor Mussolini en zijn regime: de tweeduizendste verjaardag van keizer Augustus. De gemaakte associatie met het Romeinse keizerrijk ging dus zo ver dat er een verband werd gelegd tussen Mussolini en Augustus zelf, die samen de keizers zouden zijn van respectievelijk het Derde en Eerste Keizerrijk. Een sterk politiek narratief, verteld door architectuur en ruimtelijke ordening.

De combinatie van verschillende historische elementen en architectuurstijlen op de Piazza Augusto Imperatore is echter geen toeval. Het plein is een lofzang op keizer Augustus (63 v.Chr.-14 n.Chr), die door Mussolini (en vele anderen met hem) werd gezien als een van de beste keizers die het Romeinse rijk ooit gehad heeft. Onder Augustus’ gezag groeide het Romeinse territorium tot ongekende grootte en kende de bevolking relatieve vrede en welvaart. Om een persoonlijke link met keizer Augustus te construeren besloot Mussolini dit nieuwe plein te maken waar het mausoleum van Augustus centraal zou staan en de Ara Pacis, het Altaar van de Vrede dat in opdracht van Augustus was gemaakt een eigen museum zou krijgen – tot die tijd bevond het altaar zich in een heel ander deel van de stad. De opening in 1938 van de Piazza Augusto Imperatore viel ook bewust samen met een belangrijke datum voor Mussolini en zijn regime: de tweeduizendste verjaardag van keizer Augustus. De gemaakte associatie met het Romeinse keizerrijk ging dus zo ver dat er een verband werd gelegd tussen Mussolini en Augustus zelf, die samen de keizers zouden zijn van respectievelijk het Derde en Eerste Keizerrijk. Een sterk politiek narratief, verteld door architectuur en ruimtelijke ordening.

Sinds de Tweede Wereldoorlog is er aan het aanwezige fascistische erfgoed en de controverse die het met zich meedraagt weinig aandacht besteed. Pas in de jaren negentig stond het weer in de belangstelling toen toenmalig president Silvio Berlusconi opdracht gaf tot het opknappen van het hele plein en de fascistische inscripties en kunst die Mussolini destijds in de prominente gebouwen aan het plein had laten aanbrengen. Ook dit had weer een politieke reden: Berlusconi deed dit om zijn neofascistische gedoogpartner van zijn regering, de Alleanza Nazionale, te paaien.

In diezelfde periode werd de Amerikaanse architect Richard Meier door de stad uitgenodigd om een nieuw museum voor de Ara Pacis te ontwerpen dat het gebouw uit het fascistische tijdperk moest vervangen. Verrassend genoeg riep het opknappen van fascistische teksten weinig controverse op, terwijl Meiers ontwerp tot op de dag van vandaag nog voor hevige discussies tussen kunstcritici, politici, en journalisten zorgt; zijn gebouw het enige moderne gebouw in de oude binnenstad, draagt zelfs de bijnaam ‘het tankstation’. Zo zie je maar waar je in Rome wel en niet je vingers aan kan branden…

Een onvoltooid tijdperk
De EUR is een andere locatie waar fascistische architectuur nog in haar volle glorie te aanschouwen is. De naam van het district, van origine de E42 genaamd, staat voor Esposizione Universale di Roma: de wereldtentoonstelling die Mussolini en zijn partijleiders hadden gepland voor het jaar 1942 om het twintigjarige jubileum van de Era Fascista te vieren. Deze expositie was bedoeld om het nieuwe Italië (en impliciet haar leiderschap) te tonen aan de wereldbevolking. Met als ondertitel Olympische Spelen van de Beschaving moest het alle andere landen overschaduwen en met name nazi-Duitsland.

Het idee voor het organiseren van een wereldtentoonstelling in Rome ontstond al vroeg na Mussolini’s staatsgreep van 1922. Het fascistische regime was bereid kosten noch moeite te sparen voor de bouw van een complete nieuwe wijk die na afloop van de wereldtentoonstelling gebruikt zou worden voor publieke instellingen en woningbouw. Als locatie diende een gebied ten zuiden van het Romeinse centrum van ongeveer 400 hectare en hexagonaal van vorm. Het ontwerp voor EUR van architect Marcello Piacentini was gebaseerd op de matrix van een typisch Romeins castellum waar Piacentini klassieke ruimtelijke elementen en monumentale gebouwen aan toevoegde.
De EUR is een combinatie van gebouwen en kunstwerken geworden die geïnspireerd zijn op verschillende fases van bloei uit de Romeinse geschiedenis, van het keizerrijk tot de renaissance, en ontworpen op basis van de idealen van de totalitaire staat van de jaren ‘20. Achteraf gezien was de wereldtentoonstelling van 1942 een van de meest ambitieuze stedenbouwkundige plannen uit de Era Fascista die echter dankzij de Tweede Wereldoorlog nooit is voltooid.

De EUR is vandaag de dag een geliefde wijk onder zowel toeristen als Romeinen, ondanks het feit dat je in deze wijk niets van de knusse Romeinse binnenstad terugvindt. De lange, brede boulevards en grote symmetrische gebouwen van marmer, kalksteen en travertijn geven de wijk een statige sfeer die past bij het chique zakendistrict dat het nu is. Een groot deel van de gebouwen stamt uit de post-fascistische tijd, maar er staan er nog een aantal die voortkomen uit het originele ontwerp uit de jaren ’30. Bezoek bijvoorbeeld het kantorenpand Palazzo degli Uffizi, het eerste voltooide gebouw van de EUR uit 1939. Of breng een bezoek aan misschien wel het meest iconische fascistische gebouw in de stad, het Palazzo della Civiltà di Lavoro, ook wel bekend als het Colesseo Quadrato: het vierkante Collosseum. De combinatie van de typische rationele fascistische architectuurstijl met de naoorlogse moderne bouwwerken maakt van de wijk een levende herinnering dat het fascistische regime abrupt is onderbroken en nooit haar twintigste jubileum heeft kunnen vieren.

De volgende keer dat je in Rome bent kun je eens een wandeling maken langs het fascistische erfgoed van Mussolini. Een wandeling die een kant van de Italiaanse geschiedenis laat zien waar de lokale VVV liever geen nadruk op legt. Denk aan de politieke context waarbinnen deze bouwwerken het licht zagen. En als je je eenmaal midden tussen de halfnaakte marmeren sporters op het Foro Italico bevindt is er weinig fantasie nodig om de zwarthemden van weleer door de straten te zien paraderen, trots en zelfverzekerd in hun macht. Laat dit tweeluik je gids zijn naar de eeuwige stad door de ogen van de Romeinen die leefden in de Era Fascista.