Reconstructiearchitectuur: Geesten uit het verleden

De eerste sequenties van de film Where to with History? zijn indringend: zwarte stenen standbeelden en evenzo verkleurde golvende gevels met op de achtergrond de strakblauwe lucht. Daarbij een dissonante muziek die van ver herinnert aan vliegtuiggeluiden. Het eerste woord: ‘Verzet!’, gescandeerd. In beeld nu een wapperende zwarte vlag met erop het Pruisische IJzeren Kruis en ‘Klaag niet, vecht!’ in fractuurschrift. Daarna een zee van zwart-rood-goud. Iemand roept: ‘Goedenavond, Dresden!’ Het is een massaal bezochte demonstratie.

Dresden, ook wel Elbflorenz (‘Florence aan de Elbe’) genoemd, was een schitterende barokstad vol paleizen, kerken en kunstschatten aan een majestueuze bocht van de rivier. De stad werd verwoestend gebombardeerd in de laatste maanden van de Tweede Wereldoorlog en heropgebouwd volgens de principes van socialistische architectuur onder het DDR-regime. Na de Duitse eenwording volgde de prachtige en kostbare reconstructies van monumenten. Dit laatste, de reconstructie van spraakmakende gebouwen en stedenbouwkundige ensembles is nog steeds gaande. Rondom deze ogenschijnlijk onschuldige historische architectuur is een diepe maatschappelijke kloof opengebroken en herschrijft politiek rechts de Duitse geschiedenis. Handig spelen AfD politici in op thema’s als ‘stadsherstel’, ‘identiteitsverlies’ en ‘patriottisme’. De partij Alternative für Deutschland (AfD), opgericht in 2013, staat voor een mengelmoes van populistisch- tot extreemrechtse politiek. Samen met de protestbeweging Pegida (Patriotische Europäer gegen die Islamisierung des Abendlandes) en neonazi’s als de NPD (Nationaldemokratische Partei Deutschlands) weet de AfD in Dresden regelmatig duizenden mensen voor demonstraties te mobiliseren.

De thematiek rondom het spanningsveld tussen cultuur, politiek en stedelijk geheugen is als geknipt voor filmmaker en cultuurwetenschapper Hans Christian Post. Over de verwevenheid van restauraties van stadsdelen of gebouwen en geschiedenispolitiek heeft hij al eerder een film gemaakt. Het eerste deel van Posts actuele film over Dresden is gewijd aan de jongere stadshistorie. We zien beelden van de oude residentiestad en de ruïnes na de allesverwoestende bombardementen door de Royal Air Force in de nacht van 13 op 14 februari 1945. Deze beelden worden soms na enkele seconden een half-transparante overlay waaronder filmopnames van de huidige stad verschijnen. Bijna aandoenlijk door hun sereniteit en het optimisme dat ze uitstralen, zijn de originele filmopnames van de socialistische wederopbouw van het centrum. Een sinds 1999 spelend – en omstreden – onderwerp is de heropbouw van de Neumarkt in vooroorlogse staat, waarbij de reconstructie bij zou dragen aan herstel van een ‘oude identiteit en de burgervriendelijkheid van het centrum’.

Pontificaal aan de Neumarkt ligt ook de Frauenkirche, tijdens het socialistische DDR-regime een ruïne in de langzaam herbouwde stad. In zijn artikel ‘Frauenkirche-Mania’, gepubliceerd in ARCH+ 235, legt politicoloog Philip Klein uit dat het herdenkingsbord bij dit ruinen-monument ook toen al niet herinnerde aan de nazi-misdaden of aan de nationaalsocialistische activiteiten in de kerk, maar vooral aan de Duitse slachtoffers van het bombardement in de nacht op 14 februari. Door de focus op het slachtofferschap te leggen, kon het belastende thema van de schuld omzeild worden, concludeert Klein. Met andere worden: herschrijving van de geschiedenis is in Dresden geen nieuw fenomeen. Zonder deze thematieken te agenderen – en dat is het belangrijke punt volgens Klein – werd de kerk bij de reconstructie detailgetrouw nagebouwd. De herrezen Frauenkirche staat sinds 2005 symbool voor de bloei van het Oosten na de hereniging, maar speelt ook een belangrijke rol in talloze (familie)verhalen en mystificaties van de oorlog. Dat herbouw ook in Dresden anders kan, laat het voorbeeld van de Neue Synagoge zien. Op de locatie van de synagoge van Gottfried Semper, een van de vermaarde 19de-eeuwse meester-architecten, staat sinds 2001 een hedendaags gebouwensemble met binnentuin. De architecten Wandel. Lorch und Hirsch hebben een prachtige plek ontworpen voor aandacht, gebed of gewoon rust, waar expliciet iedereen welkom is.

In het tweede deel van Where to with History? worden de thema’s verleden, heropbouw en politieke strijd van de intro verder uitgewerkt. Sterker nog dan in het eerste deel wisselen beelden snel af met gespreksfragmenten. In totaal vermelden de credits niet minder dan zestien interviewpartners: politici van de AfD tot de NPD, stadsplanners, historici, woordvoerders van burgerinitiatieven, een pastor-in-ruste die als kind de bombardementen meemaakte, Antifa-activisten, critici en een kunstenaar. Telkens gaat het om dezelfde dringende vraag: hoe komt het toch, dat deze bloeiende Oost-Duitse stad een van de hotspots van extreemrechts in Duitsland werd? En de tweede vraag: welke rol speelt de architectuur daarin?

Na verloop van tijd wordt de kijker duidelijk welke sluwe manieren extreem- en populistisch rechts gebruiken om de nog steeds emotioneel beladen ‘historische’ monumenten van hun eigen, nationalistische boodschap te voorzien. Nieuw is dat delen van het burgerlijke midden de argumentatie openlijk omarmen. Meerdere interviewpartners vragen zich – soms radeloos – af wat tegen dit kapen van gebouwen  gedaan kan worden. Wie wel actie ondernam, was de in Dresden levende kunstenaar Manaf Halbouni. Voor de coulisse van de nieuw-oude Neumarkt zien we zijn kunstwerk over de Syrische burgeroorlog. Drie op hun achterzijde staande stadsbussen uit Aleppo staan symbool voor leed en verwoesting. ‘Ik wilde een tegenbeeld creëren,’ schrijft Halbouni op zijn website. Terwijl de reconstrueerde gebouwen een heile Welt suggereren, appelleren de bussen voor deze opgeschoonde coulisse aan empathie voor andermans leed. Het werk  werd hem door omstaanders niet in dank afgenomen;  hij zou een ‘symbool voor islamistisch verzet’ geplaatst hebben en geen ‘Duitser’ zijn. De scenes rondom het kunstwerk zijn beklemmende hoogtepunten in deze sterke film.

De standpunten van de geïnterviewden zijn voor het overgrote deel genuanceerd. Sommigen zijn overduidelijk retorisch begaafd en zetten je even op het verkeerde been. Daardoor, door de relatief korte fragmenten en de vele gesprekspartners is het niet altijd makkelijk om als toeschouwer het overzicht te houden. Maar ‘makkelijke’ verklaringen zouden hier ook tekort schieten. De openhartigheid waarmee zich alle geïnterviewden over de pijnlijke situatie in hun stad uitspreken, is  een verdienste van de persoonlijkheid van filmmaker Post, zoals ook blijkt tijdens het gesprek na de filmvertoning op de AFFR waar hij rust en nadenkendheid uitstraalt. Ondanks Posts uitgewogen werkwijze als filmmaker, waarbij voor mijn gevoel iedereen bijna even vaak aan het woord is, is de hyper-gespannen sfeer in de stad in bijna elke minuut van de documentaire voelbaar. Ook dat maakt deze film heel sterk.

Tegen het einde van de documentaire plaatst Stephan Trüby, professor Architectuur en Cultuurtheorie aan de Universiteit Stuttgart, het verhaal over Dresden in een bredere context. Vanzelfsprekend gaat het hem niet om het veroordelen van reconstructies als zodanig, maar om het feit dat deze reconstructies hand in hand gaan met het creëren van een positieve, opgeschoonde versie van de Duitse geschiedenis. Vroeger werden de nazi-misdaden alleen door extreemrechtse randgroepen openlijk genegeerd. Via de reconstructies belandt de mythe van een indrukwekkende (bouw)geschiedenis zonder schaduwkanten gekoppeld aan een keurig-homogene ‘Duitse identiteit’ in het midden van de maatschappij. Trüby ziet de herbouw van de Frauenkirche als een keerpunt in de omgang met reconstructies in geheel Duitsland. In haar navolging herrezen de Neue Frankfurter Altstadt en het Stadtschloss in Berlijn, om maar twee voorbeelden te noemen. In alle projecten wordt een geïdealiseerd geschiedbeeld uitgedragen, terwijl volgens Trüby juist heterogeniteit gekoesterd en bewaard zou moeten worden.

Carola Hein, hoogleraar Architectuur- en Stedenbouwgeschiedenis aan de TU Delft, leidde na de filmvertoning het gesprek tussen Post en de via een live stream aanwezige Trüby. Het interessantste deel van het gesprek ging na mijn mening over de vraag hoe de cultuur- en geschiedduiding, die nu in Dresden door extreem rechts gekaapt is, teruggepakt kan worden. Post en Trüby vonden beide dat kunstenaar Halbouni een belangrijke discussie in gang had gezet: volgens hen laat Halbouni zien, dat ‘cultuur’ meer is dan het treuren om het verleden en vermeende homogeniteit. Men zou in Dresden op zoek moeten gaan naar andere thema’s en disrupties. Voor zo’n vernieuwend cultuurbegrip is Habouni’s werk een bemoedigend voorbeeld. Daarna vergeleek Post Dresden en Rotterdam: hun beider binnensteden werden in de oorloog verwoest en dan radicaal herbouwd, de een volgens socialistische, de andere volgens verkeerstechnologische ideologieën. Maar in Rotterdam had men volgens Post altijd ook een sociale agenda. Over de de vragen ‘welk soort stedelijk leven willen we eigenlijk?’ en ‘wat moet ervoor gebeuren?’ werd steeds opnieuw gediscussieerd. Dit gesprek ontbreekt aldus Post in Dresden compleet. Burgers voor deze discussie te interesseren, lijkt hem een uitstekend begin voor een cultuurpolitieke re-set.

De film eindigt trouwens schijnbaar sfeervol: Dresden in de avonduren. Verlichte ramen in hoogbouw en oude stadswoningen. Het blauwe schijnsel van televisies. Zacht horen we de geoefende stemmen van nieuwssprekers. In de deelstaatsverkiezingen heeft populistisch rechts net 27,5 percent van de stemmen gehaald, bijna 18 procent meer dan vier jaar eerder. Hier geen happy end.