“Alleen een contraire fooraap kan dit mooi vinden”

Op deze plek aan de Schelde, waar de nieuwe cruiseterminal is verrezen, is Antwerpen ontstaan, als burcht. Het Steen was het poortgebouw van de burcht. Nu is het de bedoeling dat schepen vol toeristen (cruises van 500 tot 1.000 mensen) hier gaan aanmeren waarmee dit het eerste gebouw is dat de massa’s toeristen zal verwelkomen in Antwerpen. Eigenlijk wel toepasselijk dus, een voormalig poortgebouw dat toeristen verwelkomt. Schrijver Jeroen Olyslaegers schreef als reactie onder een werffoto op Facebook “Alleen een contraire fooraap kan dit mooi vinden”. De daaropvolgende petitie om de eigentijdse aanbouw zo spoedig mogelijk af te breken is sinds 28 april een kleine 18.000 keer ondertekend maar lijkt ondertussen op dit aantal te blijven hangen.

Er zijn ongelooflijk veel facetten te belichten als over deze burgeropstand wordt geschreven. Gezien de hoeveelheid ondertekeningen en de grote ophef is er dan ook al veel over geschreven en gezegd. Je kan het hebben over hoe de bevolking zich gepasseerd voelt. Hoe organiseer je productieve, niet verlammende inspraak en hoe serieus neem je de mening van Henk en Ingrid over hoe architecturaal verantwoord om te gaan met erfgoed?
Of over memes. Hoe krachtig kunnen (spot)prenten zijn in de beeld- en meningsvorming en in de mobilisatie van groepen die zich normaliter afzijdig laten.
Of over hoe het soms even duurt voordat een nieuw gebouw wordt omarmd; de Eiffeltoren werd tijdens de planvorming niet door de intelligentsia van Parijs geapprecieerd.
Of over hoe elites de politieke macht voortdurend proberen te verstenen, de symboliek van de gebouwde omgeving. Het Steen, dat in de dertiende eeuw symbool stond voor de militaire overmacht van Lodewijk van Male, de graaf van Vlaanderen en de politieke repressie van de nieuwe machthebbers werd in 1360 bestormd door Antwerpenaren.
Of over welk moment in de geschiedenis je zou moeten bevriezen als uitgangspunt. Aan Het Steen is door de eeuwen heen zo veel verbouwd dat het ook wel een bepaald “Disney” karakter heeft gekregen.
Of over hoe de emotionele betekenis van een gebouw met de jaren verandert. Het Steen was ooit een burcht en notoire gevangenis, maar dit maakt nauwelijks deel uit van de huidige emotionele betekenis van het gebouw.
Of over hoe je discussieert over smaak en kleur – de oud Vlaams Bouwmeester Leo van Broeck zei in een discussie over het steen terugverwijzend naar de eerste bouwmeester Bob van Reeth: “Over wat ‘schoon’ is, heb je altijd ruzie, want iedereen heeft een andere smaak. Architectuur moet een meerwaarde creëren, moet goed zijn.” Genoeg interessant materiaal voor een hele reeks artikelen, maar ook al deels in meer of mindere mate behandeld in kranten en televisieprogramma’s.

Om te beginnen is het gewoon lekker om tegen dingen te zijn, zeker in een relatief rechtse stad als Antwerpen, waar zes van de tien schepenen (wethouders) van het rechtse NVA zijn. Maar zowel politiek links als rechts kunnen tegen dit project zijn. Je kunt zowel tegen verandering zijn als tegen toerisme of vervuilende cruiseschepen. De eenvoudigste houding ten opzichte van waardevol erfgoed is dan ook die van niets doen. Gewoon het gebouw onderhouden, museum erin, klaar. Daar zal niemand direct tegen in opstand komen. Het Steen is ook lange tijd een museum geweest, maar met de komst van het MAS in 2011 (ontworpen door Neutelings Riedijk) zijn de collecties verhuisd en was Het Steen klaar voor een nieuwe toekomst. Kortstondig werd Het Steen herbestemd tot een soort jeugdhuis, ‘Het Steen der Wijzen’, een actief huis voor denkers, doeners en dromers. Dit was een tijdelijke invulling totdat er een nieuw programma werd gevonden voor.
Volledig terug als museum bleek niet mogelijk, waardoor de komst van het MAS dus in 2011 al het begin heeft ingeluid van de huidige discussie over de functie en daarmee de (on)schendbaarheid van Het Steen. Uiteindelijk is de programmatische invulling gevonden in een cruiseterminal (de huidige cruiseterminal bevindt zich nu in de oude stalen hangaren ten zuiden van Het Steen) gecombineerd met een “belevingsparcours”. Dit werd het programma voor de Open Oproep. In deze Vlaamse wedstrijdformule werd gezocht naar ontwerpteams om vorm te geven aan het nieuwe programma.

Er wordt door de tegenstanders en de media niet teruggegrepen naar de vijf verschillende inzendingen van de Open Oproep. Wat mij betreft is dit de grootste zwakte in de gehele discussie. De uitgesproken medestanders, de stadsbouwmeester Christian Rapp en voormalig Vlaams Bouwmeester Leo van Broeck, refereren wel terug aan de Open Oproep. Zij vinden dat de beste inzending heeft gewonnen, zonder concreet te worden waarom precies. Al met al geen choquerende uitspraken gezien hun positie en rol.
De stadsbouwmeester en waarnemend Vlaams Bouwmeester Stefan Devoldere zetelden destijds in de jury, maar met de vijf zeer uiteenlopende inzendingen had de jury wel wat te kiezen. De inzendingen hadden grofweg drie verschillende attitudes in hun omgang met het erfgoed. De eerste attitude was de kleinschalige toevoeging en aanpassing, waarbij het contrast werd opgezocht tussen het bestaande en het nieuwe. Dit werd voorgesteld door Kempe Thill in samenwerking met Team van Meer! architecten en door Callebaut. Zij hadden respectievelijk een glazen doos en een filligrain stalen structuur in de vorm van een archetypisch huis voorgesteld, beiden verbonden met of dicht tegen Het Steen. Het bureau van oud Vlaams Bouwmeester Bogdan Van Broeck (die nu het winnende ontwerp verdedigt) in samenwerking met aNNo voegt een aantal elementen toe in en aan het bestaande gebouw, maar koppelt het echte terminal programma los van Het Steen. Met een stedenbouwkundig gebaar verbinden zij de kaaien met de terminal en de andere gebouwen en plekken waardoor het een met paviljoenen bestrooide gedefinieerde ruimte wordt. De derde, winnende, attitude is het slopen van een aanbouw uit 1950 en deze vervangen door een eigentijdse aanbouw, al dan niet met de terminal buiten het volume. Deze attitude werd ingezet door Maatwerk in samenwerking met Van Belle & Medina en door NoA. De twee inzendingen leken verdacht veel op elkaar, waarbij de inzending van NoA uiteindelijk heeft gewonnen. Het grote verschil in de twee ontwerpen zat in de keuze van NoA om het gehele gevraagde programma in het nieuwe compacte volume te plaatsen, terwijl Maatwerk de cruise terminal als apart volume naast Het Steen heeft geplaatst.

De attitude waar misschien een deel van de Antwerpenaren op zit te wachten, naast die van niets doen, is die van spektakel architectuur. Echter heeft de Antwerpse stadsbouwmeester Christian Rapp deze attitude tactisch buitenspel gezet. De bouwmeester had het nieuwe Havenhuis in Antwerpen van Hadid in zijn tweede maand in het ambt een “nachtmerrie” genoemd (het Havenhuis van Zaha Hadid heeft nu overigens het MAS van de troon gestoten als icoon van Antwerpen). Rapp had toen hij nog geen stadsbouwmeester was nog meegedaan aan de Open Oproep voor het nieuwe Havenhuis, waardoor deze uitspraak extra bizar en ongepast is. Iedereen in het Antwerpse weet echter wel hoe zwaar de stem weegt van onze behoudende, weiterbauende stadsbouwmeester. Het zou kapitaalvernietiging zijn om met extravagante ontwerpen aan te komen, wetende dat je kansen als bureau bijna nihil zullen zijn. Hiermee heeft de stadsbouwmeester dus eigenlijk een mogelijk bredere attitude bij voorbaat kansloos gemaakt.

De gehele ophef zou waarschijnlijk een stuk kleiner zijn geweest als er over de gehele linie beter was gecommuniceerd. Het gepresenteerde beeld door NoA en de huidige (nog niet opgeleverde) werkelijkheid lopen voorlopig nogal uiteen. Ook lijkt het publiceren van de resultaten van de wedstrijd en de ontwerpen op de online raadpleegbare Open Oproep website blijkbaar niet genoeg. De burger voelt zich dus wellicht voorgelogen, of heeft voor haar gevoel te weinig mogelijkheid gehad tot inspraak. Maar de race is nog niet gelopen. Zo heeft het publiek in Gent de kans gekregen zich te revancheren en te laten zien waar het toe in staat is. Hier heeft de politiek gehoor gegeven aan het protest tegen het ontwerp van een bezoekerspaviljoen van Murmuur architecten dat het oude Gravensteen  integraal toegankelijk moet maken. De protesten gaan hier over een gebrek aan inspraak, over het “hypermoderne” karakter van de aanbouw en over het bebouwen van een stukje groen in de stad. Ook dit ontwerp kwam tot stand via de Open Oproep. De actiecomités hebben eind april acht weken gekregen om met alternatieven te komen. Inmiddels zijn de ontwerpen en visies gepresenteerd. De komende weken zal de actiegroep met alle betrokkenen samenzitten en zal de haalbaarheid worden getoetst. Wat de uitkomst hiervan is en of dit ook voor de beweging tegen Het Steen gevolgen kan hebben zal de toekomst uitwijzen. Wordt vervolgt.