Architectuurpodcast Respons wil een plek creëren voor het onderzoeken en bespreekbaar maken van feministische vragen in architectuur. Op Archined lab zijn de afleveringen te beluisteren en reflecteren de initiatiefneemsters Catherine Koekoek en Veerle Alkemade op het maakproces.
illustratie Anne de Zeeuw
“De opkomst van het collectief hangt samen met de roep om een meer inclusieve kunstwereld,” schrijft Sandra Smallenburg voor NRC op 19 mei, een paar dagen nadat wij onze derde podcastaflevering ‘Hoe doe je dat dan?’ publiceerden. In haar artikel ‘Samen sterk. De kracht van het collectief’ bespreekt ze de groeiende opkomst van kunstenaarscollectieven en de lessen die de rest van de wereld van hen kan leren.
In de vorige aflevering van Respons (“Maar het is wel heel leuk”) suggereerde architecte Paulien Bremmer dat gebouwen die door een collectief zijn ontworpen, inclusiever en minder ongenaakbaar zijn dan gebouwen die bedacht zijn uit één hoofd. We besloten de derde Respons-aflevering te wijden aan ‘nieuwe’ organisatievormen. Het begon hoopvol: dit zou bij uitstek een positieve, leuke aflevering worden, vol voorbeelden en verhalen over hoe het ook anders kan. Hoe het feministischer kan, inclusiever, zorgzamer.
De praktijk bleek echter weerbarstig en die collectieven niet gemakkelijk te vinden. Want hoewel collectieven in opkomst lijken en ook steeds vaker waardering krijgen – zo waren dit jaar alle genomineerden van de Britse kunstprijs The Turner Prize collectieven met maatschappelijke impact – biedt een collectief geen garantie tot succes. In de Nederlandse architectuurpraktijk is het bovendien moeilijk bureaus te vinden die op democratische manier werken. Alhoewel de starchitect al jaren dood wordt verklaard, lijkt het traditionele bedrijfsmodel met één of meerdere partners die de creatieve beslissingen maken en een groot aantal flexibele krachten die de ontwerpen uitwerken nog steeds het meest gebruikelijk.
Veel kunstenaarscollectieven bekritiseren en bevragen het idee van het ‘individuele genie’, net als wij in eerdere afleveringen van Respons. Dat is niet nieuw, leert ook het stuk van Smallenburg in NRC: “Ook in de jaren zestig zag je dat kunstenaars het patriarchale systeem van de kunstwereld uitdaagden door zich als groep te presenteren.”
Doordat collectieven vaak minder traditioneel hiërarchisch gestructureerd zijn, wekt dit al gauw de indruk dat de samenwerkingsvorm een stuk gelijkwaardiger is. Toch hoeft dit niet zo te zijn. Dat weten we (helaas) uit persoonlijke ervaring, maar wordt ook beschreven door de Amerikaanse feministe Jo Freeman in haar tekst The Tyranny of Structurelessness. De publicatie verscheen voor het eerst in 1971, ten tijde van de tweede feministische golf waarin ‘structuurloze groepen’ een veel voorkomende organisatorische werkvorm werd. Deze samenwerkingsvorm ontstond volgens Freeman als natuurlijke reactie op een gestructureerde samenleving waarin sommigen meer controle hadden over de levens van anderen dan die anderen het hadden over hun eigen leven.
Freeman bekritiseert deze samenwerkingsvorm en vooral het idee dat structuurloosheid tot gelijkwaardigheid leidt: het idee wordt een rookgordijn, schrijft ze, voor de sterken of de gelukkigen om ongevraagd en soms ongemerkt het overwicht te krijgen over anderen.
In onze zoektocht naar meer gelijkwaardige, feministische manieren van werken in de architectuur stuiten we steeds opnieuw op de geschiedenis van de democratisering in de jaren 60 en 70, en de tweede feministische golf in de jaren 70 en 80. En we zijn niet de enigen. Lidewij Tummers, ingenieur en vanaf haar studietijd in de jaren 80 actief bij het netwerk Vrouwen Bouwen Wonen (1), vertelt in de derde editie van onze podcast dat ze veel van wat er nu in het feminisme wordt besproken toen al eens heeft meegemaakt.
Nu de effecten van decennia neoliberale politiek zich steeds duidelijker – en duisterder – aftekenen, zijn emancipatiebewegingen een belangrijke inspiratiebron. Hanneke Stenfert, architecte, mede-oprichtster van ontwerpbureau Open Kaart en een van onze gesprekspartners in de podcast, bouwt in haar werk en denken voort op de geschiedenis van democratisering. Open Kaart is een co-creatief ontwerpbureau: in projecten brengen ze verschillende perspectieven en belanghebbenden bij elkaar, om zo tot gedragen en toekomstbestendige plannen te komen. Structuurloos zijn ze zeker niet, leren we uit het gesprek. Hanneke maakt ons duidelijk dat zij als ontwerpers nadrukkelijk aanwezig zijn. Niet om als individueel genie hun plannen door te drukken, maar om de samenwerking en de plannen expliciet te maken. Als ontwerpers hebben ze een duidelijk handschrift in de co-creatieve processen die ze begeleiden. Dit handschrift is belangrijk, juist om aannames en eventuele vooroordelen zichtbaar te maken, zodat die niet onbewust situaties beïnvloeden.
Na publicatie van de podcast reflecteren we nog een avond met Hanneke. We praten over het risico van schijnparticipatie, waarin mensen wel worden betrokken, maar niet gehoord. Ze vertelt ook dat de aflevering bij hen op kantoor vervolgvragen oproept: In hoeverre heb je een inclusief team nodig om een inclusief project te doen? In hoeverre kun je ‘de ander’ eigenlijk representeren in een ontwerpproject?
Alhoewel we met Respons vertrekken vanuit de architectuur, zijn dit vragen die veel breder spelen: van theater tot landbouw en van stedenbouw tot Europese politiek. Hoe kunnen we in beleid en vormgeving recht doen aan de pluraliteit van verschillende stemmen en expertises in onze samenleving? En welke (infra)structuren maken het mogelijk dat al die stemmen voldoende gewaardeerd en gehoord kunnen worden?
In de eerste twee afleveringen van Respons richtten we onze aandacht op de wereld binnen de Nederlandse architectuur. We gingen op zoek naar de oorzaken van de gebrekkige diversiteit in de praktijk en onderzochten de beruchte werkcultuur. Maar voor daadwerkelijk feministische architectuur, kunnen we niet stoppen bij diversiteit op de werkvloer en een betere work-life balance. We moeten ook rekenschap geven van de invloed van de discipline, die mede vormgeeft aan de plekken waar iedereen woont, werkt, leeft. En daarin mag de praktijk, wat ons betreft, best een tandje democratischer.
Beluister de aflevering hier of in je favoriete podcastapp: Spotify , Soundcloud, of Apple podcast.
Respons is een meerstemmig project: met een veelheid aan perspectieven wordt het mogelijk om nuances aan te brengen en rode draden zichtbaar te maken. We komen daarom graag in contact met méér stemmen van mensen die in de architectuur werken, of juist hebben besloten om dat niet (meer) te doen. Het maakt niet uit of je recent afgestudeerd bent, of al langer betrokken bent bij de architectuur. Wil je je ervaringen of andere reflecties met ons delen? Schroom dan niet om ons te benaderen: responspodcast@gmail.com.
