In de film ‘Outskirts’ van regisseurs Xavi Esteban en Odei A.-Etxearte, getoond op het Architecture Film Festival in Rotterdam, duiken de zonen van de socialistische architect Xavier Valls in het persoonlijke archief van hun ouders. Ze gaan op zoek naar de plannen die zij met de bewoners maakten voor Santa Coloma, een sloppenwijk buiten Barcelona.
still uit de film Outskirts
Samen met de bewoners van Santa Coloma verzetten Maria José Olivé en Xavier Valls, die overleed bij een terroristische aanslag van de ETA in 1987, zich in de jaren zeventig tegen de ontwikkelplannen van Franco. Door een unieke vorm van burgerparticipatie werd een alternatief ‘People’s Plan’ gemaakt om zo de leefbaarheid van de buitenwijk te verbeteren. Het gedachtengoed van het ‘People’s Plan’ is vandaag nog deels terug te vinden in Santa Coloma. Historische beelden, gesprekken en verhalen van bewoners nodigen uit tot nadenken over de invloed die mensen hebben op hun dagelijkse leefomgeving in de hedendaagse Europese metropool, en de rol die ontwerpers daarin kunnen spelen.
Santa Coloma was in de tweede helft van de vorige eeuw een stad van 120.000 inwoners aan de noordelijke rand van Barcelona. Historisch gezien was het een zomerverblijf voor de gegoede burgerij vlakbij de Besós rivier; een aantal statige herenhuizen is vandaag de dag nog zichtbaar tussen de betonnen flatgebouwen. In de jaren zestig groeide Santa Coloma sterk vanwege de nabijheid van industrie. Veelal migranten en arme bewoners van het platteland trokken naar het stadje. Op de bergen en in de bossen verrezen grote appartementengebouwen voor arbeiders; in één appartement woonden vaak meerdere families. De oudere bewoners vertellen in Outskirts hoe het in die jaren ontbrak aan riolering, scholen, en infrastructuur.
still uit de film Outskirts
Toen Franco in de jaren zeventig de opdracht gaf om de lege kavels in Santa Coloma te bebouwen met nog meer appartementengebouwen, kwamen de bewoners in opstand. Zij organiseerden zich in een collectief. Op basis van enquêtes, demonstraties en discussieavonden maakten zij onder leiding van architect Xavier Valls alternatieve plannen. Een aantal lege plots die bestemd waren om bebouwd te worden, werden ingevuld met collectieve voorzieningen zoals scholen, markten en groene parken. Valls verbeeldde de ideeën en wensen van bewoners in stedenbouwkundige ontwerpen voor het gebied. Het bleef niet alleen bij plannen maken. De lege percelen werden door bewoners schoongemaakt en ingenomen. Demonstraties werden georganiseerd en graafmachines tegengehouden. Mensen waren bang voor represailles, maar wisten door zich te verenigen weerstand te bieden. In 1975 kwam er een einde aan het regime van Franco en ontstond de mogelijkheid om het ‘People’s Plan’ daadwerkelijk uit te voeren. In de film zijn historische beelden te zien waarin een leeg terrein getransformeerd wordt tot plein en ‘huis van de buurt’. Een zichtbaar trotse Valls spreekt de bewoners toe en benadrukt dat er een nieuwe fase is aangebroken voor Santa Coloma: een die vraagt om beheer en onderhoud door bewoners om zo verdere verbeteringen van de directe leefomgeving te realiseren.
Tegenwoordig – veertig jaar na de inspirerende ambities van People’s Plan – is Santa Coloma volledig opgegaan in Barcelona. Het is een van de armste gebieden van Catalonië. Het merendeel van de bewoners komt van buiten de regio– uit andere delen van Spanje, China, Noord-Afrika en Zuid-Amerika. In het hip-hop nummer – gemaakt door Jennifer Nicol Aguilera, Shael Mariuxi, Zainab El Adnani en Christina Aguilar Santos – dat in de film te horen is, wordt de diversiteit van bewoners bezongen:
“This is Barcelona’s forgotten zone, the area of Santako city’s slopes. … Moors, gypsies, ‘payos’, Pakis, Latino’s. Welcome to Santako, land of the poor. Of immigrants, humble and noble people. This is the land I love, and where I grew up. Where I was born, where I live and will die. Two generations, mine makes three. Since my grandpa’s feet, hit this ground. Land of workers, commuter town. Beautiful Santako, like you, no other hood.”
still uit de film Outskirts
Verschillende bewoners van Santa Coloma worden in de film gevolgd; een oudere dame die samen met haar dochter en kleinkind in een vervallen huis naast een bouwplaats woont – de politie is al meerdere keren langsgekomen om hen uit de woning te zetten, een jonge vrouw die een hiphopschool voor de jongeren in de buurt wil beginnen, bewoners van een kraakpand waar het ontbreekt aan stromend water, een stratenveger, en een man die zijn dagen in het heuvellandschap spendeert om geulen te graven die moeten voorkomen dat de pijnbomen sterven door watergebrek, veroorzaakt door klimaatverandering. Verschillende buurtbijeenkomsten worden gefilmd, waar zowel oude als nieuwe bewoners praten over de toekomst van de wijk en de problemen waar ze mee kampen. Maar de problemen zijn divers en complex en er is geen charismatische Valls meer die het collectief bindt en de ideeën in ontwerpen vertaalt.
Outskirt toont op indringende wijze dat bewoners steeds meer op afstand zijn komen te staan van processen die steden, dorpen en landschappen om ons heen vormgeven, niet alleen in Santa Coloma. Maar de aanpak voor veel van de uitdagingen waar we als samenleving voor staan – klimaatverandering, betaalbare en toegankelijke huisvesting, opvang van nieuwkomers etc. – berusten juist op het vermogen om op te treden als collectief. Het ‘People’s Plan’ is hier een sterk voorbeeld van. Ook vandaag de dag zijn er inspanningen nodig om collectieve betrokkenheid te stimuleren door de publieke ruimte samen vorm te geven.
still uit de film Outskirts
De film toont prachtige beelden alleen wisselen de verschillende verhalen elkaar snel af. Soms zou je meer willen weten van een bepaald onderwerp of een personage langer willen volgen. Aan het einde van de film wordt bijvoorbeeld pas duidelijk dat de vrouw van Valls, Maria José Olivé, een belangrijke rol heeft gespeeld bij de totstandkoming van het ‘People’s Plan.’ Zij bleek de visie en inhoudelijke ideeën te hebben, aldus een van de geïnterviewde. In de film wordt echter niet duidelijk wat haar rol of ideeën zijn geweest. Ook zou meer inhoudelijke informatie over het People’s Plan welkom zijn.
De invloed die bewoners hebben op het vormgeven en het gebruik van hun leefomgeving is gering. Outskirts laat je nadenken over het recht van bewoners om mee te beslissen over welke vorm hun stad of dorp aan moet nemen. Het ‘People’s Plan’ en de nauwe betrokkenheid van architect Valls toont aan welke belangrijke rol ontwerpers kunnen spelen. Valls was charismatisch, en had een talent om naar mensen te luisteren en verschillende belangen te koppelen. Hij verbeeldde de ideeën op grote, met de hand getekende kaarten, die voor iedereen te begrijpen waren. Hierdoor wist hij bewoners samen te brengen en te mobiliseren. Ook vandaag hebben we meer dan ooit verbindende ontwerpers nodig.
