Recensie

Op naar het dorp

Het dorp staat weer op de radar van het Vlaamse architectuurdebat. Toolbox Dorpse Architectuur is een weinig vernieuwende maar hoognodige stem in het debat over woonkwaliteit in de Vlaamse nevelstad.

Page - Toolbox

Spread uit Toolbox Dorpse Architectuur.

De afgelopen vijf jaar stond het Vlaamse ruimtelijk beleid meer dan ooit onder hoogspanning. Hoewel het Vlaamse woonideaal door planologen al enkele decennia achterhaald wordt bevonden, ging de academische consensus pas recent de confrontatie aan met de politieke status quo. Dat is ten dele de verdienste van voormalig Vlaams Bouwmeester Leo Van Broeck, die tijdens zijn mandaat (2016-2020) regelmatig de krantenkoppen haalde omdat hij luidkeels de maatschappelijke en ecologische kosten van ons verspreide woonpatroon hekelde. Het ontketenen van dit debat in populaire media en daardoor ook het opnieuw beroeren van politieke agenda’s, behoren ongetwijfeld tot de successen van het bouwmeesterschap van Van Broeck.

De Vlaams Bouwmeester trok met zijn lezingen van dorp tot dorp om een omwenteling in het ruimtelijk beleid te bepleiten: een onmiddellijke stop op het verkavelen van open ruimte en inzetten op geconcentreerde, stedelijke densiteit—‘De toekomst zal stedelijk zijn of zal niet zijn’. Bovendien was niet enkel het landschap, maar ook de architectuur als discipline volgens Van Broeck aan een grondige herziening toe. De blik diende te verruimen, of beter, te verschalen. Architecten horen systeemdenkers te zijn, en ‘architectuur is stedenbouw geworden’.

Maar geen enkel systeemdenken is vrij van lacunes. Terwijl Van Broeck licht wierp op de maatschappelijke impact van ons ruimtegebruik, dreigde onderweg de aandacht voor de kleinste schaal te verdwijnen: de architectuur van de gedeelde entree, de collectieve tuin, het terras, het straatbeeld. De toekomstvisie van de Bouwmeester werd ethisch en wetenschappelijk onderbouwd, maar onvoldoende architecturaal. Densiteit zonder architecturale randvoorwaarden is overigens geen nieuw fenomeen in het Vlaamse dorp; het ruimtelijk beleid ondersteunt al vijfentwintig jaar actief bouwprojecten met hogere densiteit zonder toe te zien op de kwaliteit van het publieke en collectieve karakter van de nieuwe woonvormen. Verdichting is daardoor gelijk  komen te staan met maximaal rendement in plaats van landschappelijke kwaliteit, en de architectuur van de hedendaagse appartementsbouw groeide uit tot de belangrijkste antireclame voor compacte en collectieve woonvormen.

Page toolbox 8

Spread uit Toolbox Dorpse Architectuur.

Toolbox Dorpse Architectuur (Ward Verbakel, Edith Wouters, Evelien Pieters, Bart Biermans, Joeri De Bruyn) stelt het onomwonden: “De architectuur van het meervoudige wonen is de kleinste vorm van stedenbouw voor het dorp.” Volgens het zelfverklaarde handboek is het dorp veel te klein om de architectuur van individuele bouwprojecten te verwaarlozen; in het dorp kan elk project haar omgeving heruitvinden. Om dat aan te tonen, zetten de auteurs in op rijk geïllustreerde praktijkvoorbeelden, wat van de Toolbox het eerste overzicht van best practices voor dorpsarchitectuur maakt.

Stempels als ‘toolbox’ en ‘handboek’ blijken geen holle woorden; de auteurs hebben zich duidelijk voorgenomen om termen als ‘woonkwaliteit’ of ‘leefkwaliteit’ te demystifiëren. De praktijkvoorbeelden worden aangewend om concrete ruimtelijke ingrepen te illustreren, en de kwaliteiten ervan te beargumenteren. Dat vertaalt zich in een verzameling ‘figuren’, oftewel verschillende manieren om woningen te stapelen, koppelen en schikken; en een verzameling ‘tactieken’, oftewel ruimtelijke ingrepen die de verblijfskwaliteit in het dorp moeten verbeteren of bewaren.

De meeste tactieken en figuren zijn bezwaarlijk vernieuwend te noemen. Hun waarde ligt in het overzicht van mogelijkheden, de herwaardering van een historische maar vandaag ondergewaardeerde wooncultuur (denk aan de ‘figuren’ van het erfwonen of rijwonen, of de ‘tactiek’ van het achterom kunnen lopen), en hun toepassing op hedendaagse collectieve woonvormen.

Page 2 - Toolbox

Spread uit Toolbox Dorpse Architectuur.

De figuren tonen in één klap waar het mis gaat met veel hedendaagse woningbouw, en belichten de vaakst over het hoofd gekeken kwaliteiten. Zo roepen de auteurs de ‘breedgevelflat’ in het leven, een grootschalig gebouwtype waarvoor vaak verschillende rijwoningen wijken. Een veelal banale, kant-en-klare oplossing voor dorpskernvernieuwing. De praktijkvoorbeelden tonen dat schaalvergroting geen aanslag hoeft te zijn, mits enkele ‘ruimtelijke voorwaarden’ zoals een levendige benedenverdieping of doorsteken naar het binnengebied.

Verschillende figuren kunnen op een gelijkaardige manier begrepen worden als een stok achter de deur tegen het verval van meervoudig wonen. Het jumbohuis, een meergezinswoning in een volume gelijkaardig aan dat van een herenwoning, werkt niet zonder de jumbotuin. En het binnenstraatje werkt niet als dat straatje ook de inrit voor een parkeergarage is. De Toolbox stelt niet zonder meer instrumenten voor verdichting ter beschikking, ze stelt hier vooral bepaalde voorwaarden aan. Voorwaarden die in principe de evidentie zelve zijn, maar door ontwerpers nog te weinig benoemd worden en door gemeentebesturen en ontwikkelaars te snel als overtollig vet worden beschouwd.

De tactieken herintroduceren kwaliteiten die ooit spontaan ontstonden maar vandaag niet gezien worden of onder druk staan in grotere ontwikkelingen omdat ze een aanpak op maat vereisen. Deze variëren van bekend maar onbemind—open ruimte versterken of doorprikken met trage wegen—tot tactieken die omgaan met de hedendaagse realiteit van het dorp als nevelstad—fietsinclusief ontwerpen of dorpse bakens (zoals kerken) herprogrammeren. De tactieken laten zich lezen als een ode aan de beleving van een Vlaams dorpslandschap. Door de kwaliteiten daarvan concreet te benoemen en aan te tonen voorkomt de Toolbox een nostalgietrip. In die zin is er ook een duidelijke keuze gemaakt om bijna uitsluitend recente realisaties te tonen. De projecten herstellen allemaal typische kwaliteiten van het dorpslandschap, maar behandelen tegelijk hedendaagse ontwerpvraagstukken rond collectieve ruimte en het mixen van woontypes.

Spread uit Toolbox Dorpse Architectuur.

Waar de tactieken en figuren inspireren door veelheid, bieden negen projectverhalen in de tweede helft van de Toolbox een diepgaander inzicht in de dans tussen opdrachtgevers, gemeentebesturen, ambtenaren, ontwerpers en bewoners. De projectverhalen zijn enigszins ontnuchterend, omdat ze demonstreren dat veel van de referentieprojecten in de Toolbox er niet waren gekomen zonder goede wil van ontwikkelaars of uitzonderlijke inspanningen door gemeentebesturen en ambtenaren om aan visievorming te doen. Elk projectverhaal is in die zin een getuigenis van een gebrek aan beleidsinstrumenten en middelen om van best practice ook common practice te maken—uiteraard één van de bestaansredenen van de Toolbox. Tegelijk tonen de projectverhalen een diversiteit aan recepten voor kwaliteit door vooral omgevingsambtenaren en ontwikkelaars aan het woord te laten over hun rol in de totstandkoming van de projecten. Het begrijpen van deze dynamieken is een cruciale stap om te kunnen verschalen van een handvol unieke referentieprojecten naar een robuuste, kwalitatieve bouwpraktijk in het dorp.

Het is evident dat een ‘toolbox’ en ‘handboek’ inzet op praktische inzetbaarheid, en daardoor enkele noodzakelijke vereenvoudigingen maakt. De verschuiving van het woonpatroon wordt bijvoorbeeld niet als socio-economisch proces beschreven, waardoor grote politieke krachten onbenoemd blijven, en de relatie tussen architectuur, betaalbaarheid van wonen en alternatieve eigendomsstructuren (zoals coöperatieven of CLT’s) niet aan bod komt. Toch is de relevantie van Toolbox Dorpse Architectuur onontkoombaar. Het systematisch overzicht van referentieprojecten voor het wonen in de nevelstad is een verademing; de tactieken en figuren zijn doordachte instrumenten die de projecten toegankelijk maken en herinneren aan wat er op het spel staat in het dorp. Gemeentebesturen en ambtenaren, ontwikkelaars en architecten, bij deze: niets houdt u nog tegen.

Enkele gerelateerde artikelen