Architectuur als bewijslast: Het noodzakelijke werk van Alison Killing

Afgelopen week zijn de Olympische Spelen van start gegaan in Beijing. De Winterspelen van 2022 gaan gebukt onder controverses. Allereerst is er de zero-COVID-aanpak, waardoor het evenement in een gesloten bubbel en vrijwel zonder publiek plaatsvindt. Ten tweede is er de politieke en economische boycot van verschillende landen vanwege conflicten met land, bedrijven en organisaties, zoals de ‘gijzeling’ van tennisster Peng en de mensenrechtenschendingen in de noordwestelijke regio Xinjiang, een van de meest etnisch diverse gebieden in China. Sinds 2017 worden hier meer dan een miljoen Oeigoeren, Kazakken en andere islamitische minderheden vastgehouden in afgesloten ‘heropvoedingscentra’. De Chinese Staat verklaart dat de gedetineerden onderwijs krijgen om radicalisering van moslims tegen te gaan en de welvaart te verbeteren, maar uit verschillende onderzoeken blijkt dat velen worden veroordeeld tot lange gevangenisstraffen, dwangarbeid en gedwongen sterilisatie. Het is de grootste internering van etnische en religieuze minderheden sinds de Tweede Wereldoorlog. Belangrijk bewijsmateriaal voor de mensenrechtenschendingen werd geleverd door architecte Alison Killing in samenwerking met journalist Megha Rajagopalan en programmeur Christo Buschek. Killing zet op een vindingrijke manier haar architectuurachtergrond in om onderzoek te doen en het publieke debat te informeren. Haar ruimtelijke analyses en verbeeldingen maken het mogelijk complexe vraagstukken en conflicten vanuit nieuwe perspectieven te bestuderen en te presenteren.

Met behulp van satellietbeelden markeerde Killing een groot deel van de Chinese interneringskampen.(1) Hierbij maakten ze gebruik van Baidu Total View, de Chinese versie van Google Street View. In Baidu Total View werden industriële complexen in het westen van China weggepoetst, ietwat onhandig, omdat de schaduwen van de schoorstenen nog wel zichtbaar zijn. Killing en haar collega’s onderzochten of dit ook gebeurde bij een aantal locaties waarvan ze, onder andere door getuigenverklaringen, wisten dat zich daar interneringskampen bevonden. Toen ze inzoomden op de kaart verschenen er lichtgrijze vlakken, zogenaamde masked tiles, op de locaties waar de kampen gesitueerd zouden moeten zijn.(2) In eerste instantie dachten ze dat het om een programmafout ging, of een trage internetverbinding, maar op een aantal andere plekken gebeurde hetzelfde. Het achterhalen van masked tiles bleek de manier te zijn om de interneringskampen op te sporen. Buschek maakte een kaart met alle posities in het westen van China, waar vergelijkbare masked tiles te vinden waren. Dit leverde vijf miljoen potentiële interneringskampen op. Door deze locaties te analyseren konden een aantal parameters worden vastgesteld, waarop gefilterd konden worden. Zo blijken gevangenissen en interneringskampen meestal dichtbij snelwegen te liggen, omdat er grote hoeveelheden bouwmaterialen en machines nodig zijn om ze te bouwen. Een goede ontsluiting is daarnaast van belang om nieuwe gevangenen van en naar de locaties te kunnen vervoeren. Bovendien liggen de kampen vaak in steden, waar zich al bestaande nutsvoorzieningen bevinden en er voldoende accommodatie is voor het personeel. Door te concentreren op gebieden in de omgeving van grote wegen en steden, kon het zoekgebied verkleind worden. Er bleven ongeveer 50.000 locaties over. Deze plekken werden vervolgens vergeleken met historische en recente satellietbeelden vanuit Google Earth, Planet Labs en Sentinel Hub van de Europese Space Agency.

Een zelf ontwikkelde web-tool hielp bij het beheren van alle data. Na het bekijken van tienduizend locaties en het identificeren van een aantal typologische kenmerken zoals dikke, hoge betonnen muren, wachttorens en een toegangspoort, hadden Killing en haar team een goed beeld van de karakteristieke verschijningsvormen van de interneringskampen en hun omgeving. Dit leverde 428 locaties in Xinjiang op die de kenmerken vertonen van detentiecentra en interneringskampen. Opvallend is hoe groot sommige van de complexen zijn. In het kamp in Dabancheng, ten zuiden van Ürümqi, kunnen meer dan 40.000 mensen worden vastgehouden.(3) Uit verdere analyse blijkt dat in ten minste 135 complexen fabrieksgebouwen zijn gebouwd, waar op grote schaal dwangarbeid plaatsvindt.(4)

Voor hun onderzoek interviewde Rajagopalam 28 voormalige gevangenen en vroeg hen naar het dagelijks leven in de kampen.(5) Zij konden haar vertellen waar ze opgesloten hadden gezeten, hoe de interneringskampen er van binnen uitzagen en wat hun persoonlijke ervaringen waren.(6) Daarnaast hielp onderzoek van mensen die ter plekke zijn geweest bij het valideren van de bevindingen. Er was bijvoorbeeld een Chinese jongen die op basis van de locaties die Killing en haar collega’s hadden gevonden, kampen vanuit zijn auto ging filmen. De video’s publiceerde hij op Youtube. Van een aantal kampen, had Killing dankzij de interviews met voormalige gevangenen genoeg informatie beschikbaar om ze digitaal na te bouwen, zowel het exterieur als het interieur.(7)

Het werk van Killing, Rajagopalan en Buschek is onderdeel van een grotere verandering in de journalistiek, waarin steeds vaker mensen vanuit verschillende disciplines samenwerken en gebruik maken van open source data. Killing benadrukt dat haar ervaring als architect van groot belang was om dit onderzoek te kunnen doen. Architecten zijn gewend om te schakelen tussen tweedimensionale beelden en driedimensionale objecten. Dit hielp bij het interpreteren van de satellietbeelden. Daarnaast kon ze de capaciteit van de kampen inschatten aan de hand van schaduwen uit satellietbeelden en Chinese bouwvoorschriften voor gevangenissen waar het onderzoeksteam de hand op had weten te leggen.

Het project heeft sterke overeenkomsten met de praktijken van onderzoeksbureau Forensic Architecture en het internationale collectief Bellingcat. Ook zij zetten architectonische technieken in om verborgen geweld, onderdrukking en politieke machtsstructuren te onthullen in verschillende gebieden over de hele wereld. Zo reconstrueerde Forensic Architecture het leven in een Syrische gevangenis, de inslag van Israëlische raketten en de brand in de Londense Grenfell Tower. Bellingcat achterhaalde wie betrokken waren bij het neerhalen van de vlucht MH17, vond bewijzen voor gifgasaanvallen in Syrië en wist de aanloop naar de Turkse couppoging in 2016 te reconstrueren. Met behulp van onlineonderzoek, digitale en fysieke modellen, 3D-animaties, ruimtelijke analyses, kaarten en getuigenverklaringen werd in de verschillende projecten essentieel bewijsmateriaal verzameld, openbaar gemaakt en op een voor een groter publiek inzichtelijke wijze gepresenteerd.

Eyal Weizman, de oprichter van Forensic Architecture, vertelt in een reportage voor Al Jazeera dat de meeste mensen vandaag de dag niet sterven op slagvelden, maar in steden. Architectuur vormt daarom een van de belangrijkste bewijzen van geweld en mensenrechtenschendingen. Aan de hand van gebouwen, ruïnes en publieke ruimten is af te lezen en te reconstrueren wat zich op een plek heeft afgespeeld.(8) Killing noemt dit in haar onderzoek ook wel reverse engineering.

Het Olympisch vuur werd in Beijing ontstoken door de 20-jarige langlaufster Yilamujiang, die van Oeigoerse afkomst is. Dit gebeurde na een openingsceremonie die in het teken stond van vrede en harmonie. Tijdens de ontknoping hielden honderden kinderen witte vredesduiven in de lucht. Daarvoor werd Imagine van John Lennon gespeeld, terwijl schaatsers harmonische beelden op het ijs creëerden. Met deze vertoningen gebruikt China de Spelen om haar eigen gekleurde politieke boodschap te verkondigen en ontkent ze de mensenrechtenschendingen in Xinjiang. Dit benadrukt dat de waarheid in de vorm van harde bewijsstukken een belangrijk wapen is geworden in onze moderne tijd met desinformatie. Meer dan ooit hebben we architecten als Alison Killing nodig die hun vaardigheden en expertise op nieuwe manieren inzetten om noodzakelijke bewijslasten te kunnen leveren.