Opinie

Vijf ontwerpen voor de nieuwe Centrale Bibliotheek Rotterdam: zoek de verschillen

Zelfs iconische bibliotheken hebben een beperkte houdbaarheid, dat geldt ook voor de Centrale Bibliotheek in Rotterdam en dus schreef de gemeente Rotterdam een besloten prijsvraag uit voor de revisie van het gebouw. De bibliothecarissen en architect van het Ministerie van Verbeelding bestudeerden de vijf voorstellen.

Beeld ontwerpteam NL Architects

Het uit 1983 stammende en 25.000 vierkante meter grote gebouw van Van den Broek en Bakema, nu broekbakema, is toe aan een grondige revisie en dus ging de gemeente Rotterdam in 2021 via een competitie, een Europese niet-openbare aanbestedingsprocedure, op zoek naar een multidisciplinair ontwerpteam bestaande uit een architect, landschapsarchitect, interieurarchitect, constructeur en overige specialisten. De vijf geselecteerde ontwerpen waren te zien op een speciale website en in de centrale hal van de bibliotheek. Bezoekers werden uitgenodigd om hun zegje te doen over de inzendingen, maar of er na afloop iemand wijzer van geworden is moet ondanks al die fraaie presentaties worden betwijfeld.

De Centrale Bibliotheek in Rotterdam (CBR) is een gebouw dat niet meer is weg te denken uit het Rotterdamse stadsbeeld en heeft naast de grote architectonische waarde ook een enorme betekenis voor het openbare bibliotheekwerk. Het was het eerste als zodanig gebouwde bibliotheekgebouw van die omvang – daarvoor werden openbare bibliotheken meestal ondergebracht in bestaande gebouwen – en het was voor de eerste keer dat in Nederland een openbare bibliotheek een prominente rol kreeg in de stedenbouwkundige ontwikkeling. Het was nadrukkelijk ook bedoeld om de binnenstad te verlevendigen en de CBR werd, met directeur Piet Schoots als grote promotor, ook internationaal gezien als toonaangevend. Het was op het moment van oplevering de grootste openbare bibliotheek van West-Europa en werd als snel een publieksmagneet, goed voor meer dan 2 miljoen bezoekers per jaar.

Maar toch is er, na bijna 40 jaar intensief gebruik en enige tussentijdse aanpassingen, aanleiding genoeg voor een grootschalige revisie van de CBR, een project dat begroot wordt op € 75 miljoen. Uiteraard zijn de technische installaties aan vervanging toe, maar er staat meer op het spel. Zo kan de stedenbouwkundige inpassing van het gebouw aanmerkelijk beter. Het oorspronkelijke plan ging onder andere uit van het behoud van het oude NS-station Blaak en tot woede van ontwerper Hans Boot werden later naast de bibliotheek ‘het potlood’ en de kubuswoningen van Piet Blom gerealiseerd, waardoor de bibliotheek volgens Boot de beoogde context verloor.

Beeld ontwerpteam Team Opwaarts

Maar ook het gebouw zelf kent vanaf de oplevering een aantal manco’s, zoals de geveldetails en de karakteristieke getrapte glazen buitenwand aan de voorzijde, de zogenaamde ‘waterval’. Deze werd vanwege bezuinigingen minder krachtig dan Bakema en Boot voor ogen hadden. De waterval is uitgevoerd in een relatief grof vliesgevelsysteem en de terugliggende bandramen zijn uiteindelijk ook wegbezuinigd.

Inpandig zijn de voornaamste knelpunten de voor het publiek onduidelijke oriëntatie, de rommelige, non-descripte en met balies gevulde centrale hal en een ondermaatse, bijna verborgen doorgang naar de bovengelegen verdiepingen. De ‘Waardestelling’ van Broekbakema uit 2018 merkt hierover op: “Helaas werd de eerste roltrap vanaf de begane grond tijdens de bouw naar achteren geplaatst. Hierdoor is de logica van de beweging vanaf de entree nooit goed in praktijk gebracht.” En tenslotte heeft ook het openbare bibliotheekwerk zelf een enorme (r)evolutie doorgemaakt. De opkomst van het internet en de alomtegenwoordigheid van informatie stellen nu heel andere eisen aan een bibliotheek als instituut en het gebouw waarin het zich bevindt dan een halve eeuw geleden.

Beeld ontwerpteam Powerhouse Company, Atelier Oslo, Lundhagem, DELVA, Buro Happold, ISIS Bouwadvies

Eeuwig groene terrassen

Hoe geef je de bibliotheek haar iconische status terug? Vijf ontwerpteams werden uitgeselecteerd en van 23 maart t/m 13 april 2022 werden hun ontwerpen via een postertentoonstelling in de centrale hal en via internet gepresenteerd. De bezoekers konden hun mening geven, die de beoordelingscommissie ‘meeneemt’, het is dus in politieke termen een ‘raadgevend referendum’, waarna in juli het winnende ontwerpteam bekend wordt gemaakt. De keuze zal gaan tussen: een combinatie bestaande uit KCAP, Schmidt Hammer Lassen, Drees & Sommer; Team Opwaarts (Kraaijvanger Architects, Baljon, Snøhetta); NL Architects; een team bestaande uit Powerhouse Company, Atelier Oslo, Lundhagem, DELVA, Buro Happold, ISIS Bouwadvies; en team VALADEZ (Team V Architectuur, ALA Architects, ZUS, Deerns).

Bij alle vijf ontwerpteams is een partner betrokken met ervaring in het bouwen van toonaangevende openbare bibliotheken: Schmidt Hammer Lassen bouwde DOKK1 in Århus (2015), Atelier Oslo en Lundhagem maakten de Deichman Library in Oslo (2020), NL Architects was verantwoordelijk voor het Groninger Forum (2019), ALA tekende voor het spectaculaire OODI in Helsinki (2018) en Snøhetta ontwierp de Calgary Public Library.

Het is nog afwachten of bezoekers een afgewogen keuze hebben kunnen maken, met name de internetbezoekers die de posters in een ergerniswekkend lage resolutie kregen voorgeschoteld, waarin elke detaillering ontbrak. En valt er eigenlijk wat te kiezen? Op het eerste gezicht vertonen de vijf ontwerpen nogal wat overeenkomsten. Dat kan ook niet anders met zo’n iconisch gebouw (en met dit budget). De selectieleidraad geeft ook weinig speelruimte voor spectaculaire vernieuwing. Zo wordt van het ontwerp verwacht dat ze leidt tot het verbeteren van de stedenbouwkundige relatie tussen de vernieuwde Binnenrotte en de CBR, dat het een vertaling geeft van het cultuurhistorisch waardevolle beeld van het gebouw naar de huidige eisen van onder andere gebruik en duurzaamheid, en dat ze een uitnodigend en duurzaam platform creëert voor ontwikkeling, taalplezier en ontmoeting, met meer beleving en in synergie met partners.

Beeld ontwerpteam Team VALADEZ

De typologie van het huidige gebouw is zo sterk dat er geen echte verrassingen zijn of het zou de toegevoegde toren van team Opwaarts moeten zijn. In alle gevallen gaat het om significante verbeteringen van het bestaande gebouw, maar verder veel van hetzelfde. Elke inzender brengt licht, doorzicht en ruimte in het gebouw. Met fraaie illustraties en soms wat ergerniswekkend jargon, beloven ze mooie en eeuwig groene terrassen (alsof het altijd zomer is aan de Blaak), aangename verblijfsruimtes voor shiny, happy, young people, grote verbindende trappartijen en vooral een uniek uitzicht op de stad, wat enigszins grotesk is omdat het gebouw een stuk lager is dan de omringende hoogbouw.

De nieuwe bibliotheek: uitzicht of inzicht?

Misschien is dat laatste tekenend voor alle ontwerpen. Want hoe mooi en indrukwekkend het uitzicht ook zal zijn, uiteindelijk gaat het in een openbare bibliotheek vooral om het inzicht. En zo blijft na het doornemen van de plannen, die allemaal op hun manier een fraai gebouw opleveren, de vraag bestaan of Rotterdam ook een bibliotheek gaat krijgen die klaar is voor de toekomst. Of wordt het de zoveelste versie van een aangename verblijfsruimte, vol met snel achterhaalde technische snufjes en met de boekencollectie als nostalgisch behang?

Er is niets mis met een aangenaam verblijfsklimaat en goede koffie, maar de openbare bibliotheek van de 21e eeuw is zoveel meer dan een behaagzieke ruimte, waarin de bezoeker vooral als een consument wordt gezien. Recente bibliotheken zoals de Tilburgse LocHal, in 2019 uitgeroepen tot de op een na beste bibliotheek van de wereld, of de openbare bibliotheek in het Deense Helsingør zijn gebouwen waarin iedereen van iedereen kan leren. Het zijn bibliotheken die inspireren, nieuwsgierig maken en de gebruiker verleiden om mee te doen in een proces van kennis maken en kennis delen. Modern bibliotheekwerk evolueert naar een proces, waarbij het primair gaat om het creëren van betekenis rond de collectie, om het toevoegen van context waarbij de bezoekers uitgedaagd worden om nieuwe verbanden en inzichten te ontdekken. Daarbij gaat de bibliotheek actief op zoek naar de in de stad aanwezige kennis, creativiteit en verbeeldingskracht. Het is een proces dat uitgaat van een actieve, participerende gebruiker en een ander gebruik van de collectie en samen te vatten in drie woorden: inspireren, creëren en participeren.

Beeld ontwerpteam KCAP, Schmidt Hammer Lassen, Drees & Sommer

Deze vorm van bibliotheekwerk verschilt wezenlijk van die van de klassieke uitleenbibliotheek uit de vorige eeuw, waar het primaire proces gericht was op het samenstellen, presenteren, raadplegen en uitlenen van de collectie. Het vraagt om een andere typologie van het gebouw, zoals te zien is in de Tilburgse LocHal, waar je bij binnenkomst meteen ziet dat het een bibliotheek met een prachtige collectie is en waar ‘maker spaces’ te vinden zijn waar met de collectie wordt gewerkt. Werkplaatsen zijn hier slim geïntegreerd in het totale inrichtingsconcept en niet weggestopt in de randen van een gebouw, zoals in een groot aantal van de ontwerpen voor de CBR nu het geval is.

De vijf ontwerpen maken nog niet duidelijk waarvoor gekozen wordt: een moderne versie van de bibliotheek uit de vorige eeuw of een bibliotheek die werk maakt van en ruimte biedt aan innovatie van het openbare bibliotheekwerk. Veel zal afhangen van de verdere uitwerking, de uiteindelijke lay-out en de inrichtingsplannen. Hier is nog tijd voor in het proces, want het is de bedoeling dat in 2025 met de revisie wordt begonnen.

Rond de architectenkeuze in 1976 ontstond een fel debat tussen ‘Weeberianen’ (Carl Weeber was de enige andere kandidaat) en de Bakenisten (BroekBakema). De beoordelingscommissie kreeg het verwijt dat zij zich teveel had laten leiden door ‘bibliotheek- en bouwtechnische aspecten’ en te weinig aandacht had besteed aan de architectonische waarden. Nu lijkt eerder het omgekeerde het geval. Zo fel als toen zal het er nu in de discussies over de ontwerpen zeker niet aan toegaan, maar ongeacht de keuze die gemaakt zal worden is meer scherpte in het ontwerpproces gewenst. Hopelijk zal het gesprek dan gaan over de manier waarop je modern bibliotheekwerk realiseert in een icoon. Het echte werk moet eigenlijk nog beginnen…

2017 / Centrale Bibliotheek Rotterdam / Bic, Wikimedia Commons

Enkele gerelateerde artikelen