Exit en enter New Babylon

Achttien jaar van zijn leven, van 1956 tot 1974, bouwde de Nederlandse kunstenaar Constant Nieuwenhuys aan de ideale plek voor homo ludens: New Babylon. Het was een directe reactie op de in zijn ogen geestdodende wederopbouwwijken uit die tijd. New Babylon bestaat uit tientallen tekeningen, collages, schilderijen, litho’s, teksten, films en maquettes. Samen verbeelden zij een netwerk van ‘sectoren’, opgetild van de grond en soms bestaande uit meerdere verdiepingen. Een labyrintische constructie waar de mens vrij is, zijn creativiteit wordt gevoed, en kunst het dagelijks leven verrijkt.

New Babylon is bedoeld voor een toekomst waarin techniek alle arbeid heeft overgenomen, waardoor er dus alle tijd is om situationistisch, op gevoel, rond te dwalen. Het was een invloedrijk project. Er wordt gefluisterd dat de architecten van het Utrechtse Hoog Catharijne zich rond 1965 door New Babylon hebben laten inspireren. Wat in het begin nog wel detecteerbaar was, in de verschillende niveaus van Hoog Catharijne en de aanwezigheid van een theater, maar uiteindelijk helemaal anders uitpakte. Geestdodend kapitalistisch consumentisme was niet wat de uitgesproken linksgeoriënteerde Nieuwenhuys bedoelde. Land was in New Babylon bijvoorbeeld collectief bezit.

Dat het nog steeds niet makkelijk is om het gedachtegoed van Constant Nieuwenhuys op te pakken toont Enter New Babylon. Deze viervoudige VR-installatie met mixed media, oftewel digitale en analoge attributen, was recent te zien bij Impakt Centrum voor Mediacultuur in Utrecht. Op initiatief van de Fondation Constant werkten zes jonge schrijvers van Poetry Circle Nowhere met vijf ontwerpers van de HKU onder begeleiding van Joris Weijdom scenario’s, scripts en ontwerpen uit. Frank Bosma digitaliseerde die voor VR en scenograaf Guus van Geffen maakte het inrichtingsplan voor de tentoonstellingsruimte.

Bij Impakt staan de vier VR-opstellingen in een grote ruimte, met langs een wand een gang met wachthokjes en ‘eigen’ toegangen tot de opstellingen. In de wachtruimte hangen anarchistische protestaffiches en in de tentoonstellingszaal manifeste spreuken van Nieuwenhuys. Drie assistenten begeleiden bezoekers in hun digitale wereld subtiel naar ‘live’ objecten als een bak met zand, een hangende kuipstoel, een berg kussens, een fiets of een telefooncel. En helpen met die rare, topzware bril.

In de reality getiteld We willen onze dagen niet vullen met spijt – ‘enter’ via de telefooncel – zakt de zon in de zee naast de welbekende New Babylon-sectoren. De techniek blijft hier aanwezig, vooral omdat het VR-beeld en het object net niet synchroon lopen – ik zag virtueel duidelijk de deur van de telefooncel, maar mijn handen moesten even zoeken. Dit houtje-touwtje-gehalte heeft iets charmants, het echoot de soms rommelig ogende collages van Nieuwenhuys. Hoe fantastisch het in eerste instantie ook is om New Babylon om je heen te zien, al gauw gaat het vervelen. Je kunt er namelijk verder niks.

Dat gevoel wordt sterker in Blooming New Babylon. De bezoeker glijdt hier in een kabelbaankarretje door New Babylon: omhoog, omlaag, zijwaarts. De virtuele knoppen in het karretje doen het echter alleen als het deze reality past – ik wil uitstappen op de tussenverdieping, geïntrigeerd door de mededeling dat de ‘niet-homo ludens’ zich daar ophoudt, maar dat gaat niet. De reality Het verleden van een toekomststad is zo mogelijk nog sturender. Vlak bij de twinkelende lichtjes van een reuzenrad en het vrolijke geluid van een kermis zaagt de stem van een betweterige Gutmensch me bijna gekmakend door over details als het betalingssysteem van deze wereld.

Gelukkig is er de ondergelopen versie van New Babylon die ook nog eens op zijn kop lijkt gezet: Echo’s van het vergeten. In deze ‘toekomst van een toekomstbeeld’ vroeg de klimaatverandering zijn tol, maar niets geen rampspoed, het ziet er allemaal prachtig uit in lichte kleuren, met contouren die dromerig vervloeien. Aan een steiger ligt een bootje klaar, zo een die is gevouwen van papier. De roeispaan maakt een zachte plons tijdens het varen. De makers van deze reality voegden Nieuwenhuys knap impliciet in: de verwondering, het nomadische, een zekere nonchalance, de irrelevantie van tijd. Ik viste met mijn roeispaan waar ineens een schepnet aanzat een lichtgevende klok uit het water en drapeerde die achter mij in het bootje. Wat een heerlijk gevoel, de tijd als losse optie in plaats van dwingende notie.

Twee bankjes in de tentoonstellingszaal geven zicht op de vier opstellingen. Zij zijn neergezet om tussen de VR-experiences door te wachten op je beurt, of bij te komen van de latente misselijkheid die nu eenmaal ook bij VR hoort. Dit is wat mij betreft de beste plek van Enter New Babylon. Het beeld van de drie geroutineerde, zwijgzame assistenten, die hier een ventilator op een bebrilde bezoeker richten, daar een paar voeten richting zand begeleiden, soms een excuus mompelen en snel iets repareren, draagt in sterke mate bij aan de vervreemding die de vier Babylons op zichzelf al bewerkstelligen.

Dit is de achterkant van de werkelijkheid, de organisatie die de vier werkelijkheden mogelijk maakt. Meestal switch je niet zo snel van de ene parallelle wereld naar de andere. Vooral vanwege de zichtbare grenzen tussen die werelden, en tegelijkertijd de overlap ervan, spreekt Enter New Babylon tot de verbeelding. De werkelijke werkelijkheid – Utrecht op zaterdagmiddag – lijkt ineens ook maar een mogelijk idee, haast steek ik terug op straat mijn vingers tastend uit. Zo serveert Enter New Babylon op metaniveau denk ik precies wat Constant Nieuwenhuys bedoelt.