Opinie

A(I)rchitectuur

Na ChatGPT, DALL-E, Gaudi, en Midjourney is het wachten op een AI-programma dat niet alleen beelden genereert, maar ook echt ontwerpt. De meeste deskundigen verwachten niet AI de architect overbodig maakt. Toch dagen de nieuwe ontwikkelingen architecten uit om na te denken over de politieke dimensie van het vak en de essentie van ontwerpen.

DALL·E 2023-01-19 10.39.26 - dutch architecture in 2050

‘Dutch architecture in 2050’ / DALL·E 2023-01-19 10.39.26 locatie Rotterdam

Zou ‘artificial intelligence’ (AI) ooit in staat zijn om een goed architectonisch ontwerp af te kunnen leveren? Tot een paar weken geleden kon ik er me niets bij voorstellen. “Ben ik te naïef,” vroeg ik aan een student die onlangs tijdens een college aangaf er meer fiducie in te hebben, “als ik denk dat er toch altijd een mens nodig is, die de randvoorwaarden aangeeft, en het model voedt met informatie?” Aan de ogen van de student kon ik zien dat hij mijn naïviteit helaas beaamde. Desondanks ik bleef hameren op de menselijke input, die daarmee invloed heeft op de uitkomst van het model.
Nu is dat in de afgelopen maanden niet veranderd, maar door de lancering van met name DALL-E en ChatGPT is mij wel ineens veel duidelijker geworden op welke manier AI in staat zou kunnen zijn om tot een ontwerp te komen. Als eerste werd DALL-E gelanceerd. Het kan op basis van enkele (tekstuele) aanwijzingen een serie afbeeldingen maken. Hoe het werkt illustreerde Oliver Wainwright, de architectuurcriticus van The Guardian, door het programma een mogelijk ontwerp voor het Serpetine Paviljoen te laten maken. Het programma kwam met een aantal vage afbeeldingen, waarin een heel aantal voorgaande ontwerpen terug te lezen zijn: een vorm die doet denken aan het ontwerp van Bjarke Ingels, in de kleur van het paviljoen van Counterspace. ChatGPT werkt op een vergelijkbare manier, maar dan gericht op tekst. Op basis van miljarden teksten die op internet te vinden zijn, kan deze ‘tool’ zelf teksten samenstellen – en kan dat op verschillende manieren presenteren. Je kan het programma vragen om de tekst cynisch te maken, of samen te vatten in bullet-points, te presenteren als een contract, een bepaalde stijl te hanteren, of zelfs te schrijven op de manier waarop een bekende publicist het zou doen. In de afgelopen weken is de aandacht voor ChatGPT geëxplodeerd. Alle kranten en tijdschriften schrijven er wel over, het ook het journaal heeft erover bericht. Niet alleen omdat het programma een regelrechte uitdaging vormt voor journalisten en andere beroepen die hun brood verdienen aan het schrijven van teksten, maar ook in het onderwijs is het een uitdaging. Scholieren en studenten hebben immers ook ontdekt dat het programma geloofwaardige teksten kan produceren, ook in het Nederlands, en dus is het voor docenten de vraag hoe ze hiermee om kunnen gaan in hun onderwijs.

printscreen ChatGPT 2023-01-16 11.26.35

Zelf was ik van DALL-E nog niet zo onder de indruk, maar ChatGPT verleidt me om het ook eens te proberen. Ik vraag, via de website chat.openai.com hoe het architectuur zou omschrijven.

Architectuur is het kunstvak en de wetenschap van het ontwerpen en bouwen van gebouwen en andere fysieke structuren. Het omvat zowel de praktische aspecten van het bouwen en de esthetische en functionele aspecten van het ontwerp. Architectuur is een belangrijk onderdeel van onze fysieke omgeving en kan een grote invloed hebben op hoe mensen zich voelen en functioneren in een ruimte.

Allemaal niet spannend, maar wel korter samengevat dan ik meestal nodig heb om uit te leggen wat architectuur behelst. Bij de vraag aan het programma om een architectonische analyse te schrijven van het gebouw ‘The Valley’ in Amsterdam, gaat het echter fout. Het schrijft een tekst over een gebouw in Zuid-Oost van de hand van Mecanoo, ‘ontworpen om te voldoen aan de hoge eisen van duurzaamheid en energie efficiëntie’. Een gebouw met ‘opvallende, moderne uitstraling met een glazen gevel die is voorzien van een patroon van kleine, ronde openingen.’ Ik heb geen idee over welk gebouw ChatGPT het heeft. Mecanoo ontwerpt een stedenbouwkundig project in Diemen, dat ook Valley in de naam heeft. Maar die kleine ronde openingen? Dat lijkt me de bibliotheek van Birmingham. Daarom specificeer ik mijn vraag om een kritiek te schrijven op het gebouw van MVRDV op de Zuidas. Het antwoord is duidelijk: dit gebouw kent het programma nog niet. Ik zal het model eerst moeten voeden met teksten over het gebouw, voordat het daaruit kan putten om de analyse of kritiek te kunnen schrijven.

Vooralsnog wordt de tool terecht gepresenteerd met de waarschuwing dat er fouten in de tekst kunnen staan. Maar dat lijkt een kwestie van tijd. Hoe meer teksten het tot beschikking heeft, hoe minder fouten het zal maken, is de belofte. Toch ligt hier ook het zwakke punt: het programma is gebaseerd om een logische volgorde van woorden te genereren, niet om te begrijpen wat het zegt. Daardoor kan het toch fouten blijven maken: de fouten kunnen immers uit de bronnen gekopieerd worden. Desalniettemin zijn de teksten overtuigend en kan ik me voorstellen hoe ze, na redactionele correcties, in de toekomst bruikbaar zijn voor iedereen die wel eens een rapport, essay, of notitie moet schrijven.

04-DALL·E 2023-01-19 09.02.17 - dutch architecture being designed by ai

‘Dutch architecture being designed by ai’ / DALL·E 2023-01-19 09.02.17 locatie Rotterdam

Maar goed, dit was spielerei. Het gaat mij natuurlijk om iets anders. Door DALL-E, ChatGPT en andere AI programma’s is het niet meer moeilijk voor te stellen hoe AI ook toegepast kan worden in de architectuur. Ik stel mij voor hoe je AI voedt met een programma van eisen, locatie-coördinaten, en een gewenste stijl, waarna het programma op basis van een bibliotheek aan bestaande bouwwerken en bijbehorende kostenramingen, openbaar toegankelijke GIS-data, lokale omstandigheden (zoals wetgeving), enzovoort, een ontwerp kan samenstellen. Ik noem het natuurlijk niet voor niets ‘samenstellen’, maar daarop kom ik straks terug. Hoe meer gegevens van bouwwerken, programma, budget én omgeving het kan aanboren, hoe beter het voorstel in elkaar kan zitten. De complexiteit hiervan is natuurlijk nog wel een maatje groter dan het samenstellen van teksten of beelden aan de hand van de enorme dataset aan teksten en beelden die op internet openbaar beschikbaar zijn. Niet alleen vanwege de complexiteit van bouwopgaven, waarbij teksten, beelden, topografie, materialen, technieken samenkomen, maar vooral ook door de openbaar beschikbare architectonische data op internet. Architecten delen wel presentatiebeelden op hun websites, maar de echte data die nodig is om een architectonisch ontwerp samen te stellen, de bouwtekeningen en GIS modellen, wordt niet (zomaar) beschikbaar gesteld.

DALL·E 2023-01-19 09.05.48 - dutch architecture designed by artificial intelligent

‘Dutch architecture designed by artificial intelligent’ / DALL·E 2023-01-19 09.05.48 locatie Rotterdam

De snelle ontwikkelingen van het afgelopen jaar stelt het vak voor nieuwe vragen. Zou AI de ontwerper overbodig maken, of op zijn minst degraderen tot het invoeren van de juiste parameters in het AI-model? Wordt de architect een ‘editor’ van datgene wat een AI model genereert? Ik verwacht niet dat de architect overbodig wordt, maar ik ben nu geneigd om te denken dat het werk drastisch kan veranderen, zeker als we als professionals niet kunnen aangeven wat de meerwaarde is van een ontwerpende mens is ten opzichte van een dergelijke machine die ontwerpen genereert. Want wat hebben we als architecten eigenlijk te bieden dat onderscheidend is en niet door een AI-model geleverd kan worden?
Vaak wordt het antwoord gezocht in de richting van vernieuwing en originaliteit. De mens kan tot iets nieuws komen, maar AI put uit een al bestaande database. Het zou daarom, theoretisch, niet tot innovatieve, creatieve, en originele ontwerpen kunnen komen. Tegenover deze tegenwerping kan de vraag ingebracht worden in hoeverre originaliteit en vernieuwing eigenlijk geleverd wordt door architecten. Ook het menselijk brein put tijdens het ontwerpen uit de schat aan (persoonlijke) ervaringen van een wereld die er al is, kennis die is opgedaan tijdens de studie en het werken aan eerdere opgaven. Het hele veld van architectuur en de hele architectuurstudie is gebaseerd op het analyseren van precedenten. Wat maakt dan het brein anders dan AI, zodanig dat de ontwerper wel origineel en vernieuwend kan zijn, en het computermodel niet? Misschien ligt het antwoord op deze vraag dat het brein van de mens begrijpt wat het tekent, wat de uitdagingen en kansen zijn, en een AI-machine (voorlopig) nog niet? Dat het brein open staat voor verrassingen, maar dat een AI toch vooral getraind is op het terrein van logica en efficiency?

DALL·E 2023-01-19 09.02.21 - dutch architecture being designed by ai

‘Dutch architecture being designed by ai’ / DALL·E 2023-01-19 09.02.21 locatie Rotterdam

Misschien is het inderdaad naïef om te stellen dat AI niet ontwerpt, maar een ontwerpt samenstelt, zoals ik hierboven schreef. Ontwerpen is een iteratief proces, waarin steeds meer informatie toegevoegd wordt, om tot een overtuigend plan te komen, waarin verschillende, en vaak tegenstrijdige eisen geadresseerd worden. Daarvoor heeft de mens op zijn minst drie capaciteiten nodig: begripsvermogen, oordeelsvermogen, en verbeeldingsvermogen. Het begint natuurlijk bij het begrijpen wat men aan het doen is. Waar gaat een opgave nu echt over? En is een architectonische interventie noodzakelijk? Vervolgens moet een architect kunnen denken vanuit verschillende belanghebbenden. Hoe verhoudt zich het belang van de opdrachtgever tot de wensen van de buren, de behoeften van de gebruikers, de eisen van de financier? Om tot een ontwerp te komen speelt het verbeeldingsvermogen uiteraard een cruciale rol, niet alleen om tot een beeld te komen dat te presenteren is, maar juist ook omdat verbeelding helpt bij het interpreteren van de opgave, het beoordelen van de informatie, en te begrijpen op welke manier een ontwerp tegemoet kan komen aan de verschillende belangen.
Deze drie vermogens vormen voor mij niet alleen de voedingsbodem voor een goed ontwerp, maar wijzen ze ook in de richting van de politieke dimensie van het vak. Deze vermogens zijn deels gebaseerd op onze eigen ervaringen met de wereld, maar ook door ons wereldbeeld, onze ‘architectuurbeschouwing’ én onze persoonlijk ambitie. Hoe denken we de toekomst en waar streven we naar?

Zelfs bij toepassing van een AI-programma, zijn deze drie vermogens nog noodzakelijk om de juiste vraag te stellen aan het programma, lijkt me. AI zelf kan dat niet leveren. Of ben ik opnieuw te naïef als ik daarom denk dat AI vooral een handige nieuwe tool op het tekenbord van de ontwerper kan zijn? Denk alleen al aan de complexe voorwaarden van bepaalde opdrachten als ziekenhuizen en rechtbanken. AI kan met haar numerieke rekenkracht niet alleen programma’s van eisen analyseren en ontwarren, maar kan deze eisen ook aan elkaar relateren en met voorstellen te komen voor de meest optimale organisatie. Daarbij hoeft optimaal niet altijd teruggebracht te worden tot economische efficiëntie. Het kan ook over optimaal uitzicht voor de patiënten gaan, of optimale looplijnen voor de chirurgen. Of optimaal gebruik van beschikbare materialen.
Een AI-model kan gemakkelijk talloze varianten voorschotelen, die telkens net even anders zijn en die door de ontwerper en opdrachtgever besproken kunnen worden. Het geeft inzicht in de mogelijkheden en laat zien dat er eigenlijk altijd wel iets te kiezen is. Bovendien kan met behulp van AI het ontwerpproces verbeterd worden, doordat in ‘real time’ een AI model feedback kan geven vanuit verschillende disciplines. Dergelijke modellen worden momenteel door de TU in Eindhoven ontwikkeld en de resultaten zijn veelbelovend.

DALL·E 2023-01-19 11.38.43 - dutch architecture designed by artificial intelligence

‘Dutch architecture designed by artificial intelligence’ / DALL·E 2023-01-19 11.38.43 locatie Thailand

Een AI-model moet wat mij betreft niet gebruikt worden om de menselijke inbreng in het ontwerpen elimineren onder het mom van het ‘objectiveren’ van het ontwerpproces. Daarmee wordt de politieke dimensie van architectuur ingewisseld voor een technocratische benadering. Immers, een technocratische benadering lijkt neutraal, maar is het niet. Er ligt wel degelijk een ideologisch gekleurd wereldbeeld aan ten grondslag, waarin het draait om efficiency, optimalisatie, expertise. Met dat beeld heb ik moeite, niet alleen omdat het zich verschuilt achter expertise en daarom niemand meer verantwoordelijk is voor gemaakte keuzes, maar ook omdat een humane wereld mijns inziens ruimte beidt voor te kunnen aanrommelen, het maken van fouten, af en toe te spelen. Ik zie dit niet alleen als kenmerken van menselijk leven, maar ook als noodzakelijk in het architectonisch ontwerpen. Juist dergelijke inefficiënties leiden tot verrassingen. Hoewel die technocratische benadering voor sommige partijen in het bouwproces mogelijk een aantrekkelijk beeld lijkt, ben ik van mening dat het essentieel is dat een ontwerper keuzes maakt op basis van voorstellings- en oordeelsvermogen door het hele ontwerpproces heen, en daarop ook na afloop aanspreekbaar is.

Maar kunnen we dat verhaal kwijt bij opdrachtgevers, politici, en bouwers? Of staan we als ontwerpers bij voorbaat al 1-0 achter in deze uitdaging, omdat architectuur gereduceerd is tot schoonheid en organisatie, en dat architecten zelf het perspectief op de politieke dimensie van het vak, de verantwoordelijkheid die ze hebben voor het ontwerp, de inrichting, de structuur, en de organisatie van een gedeelde wereld, uit het oog verloren hebben?

Enkele gerelateerde artikelen