Learning from Barcelona – wat stadmakers van de Superblocks kunnen leren

Elk jaar komen stadmakers uit het hele land bijeen tijdens het Rotterdamse Stadmakerscongres. De 2022 editie vond afgelopen november plaats. Bezoekers konden naar andere stadmakers luisteren, met ze meepraten of ze bevragen in verschillende lezingen, panelgesprekken en werktafelsessies. Er waren ontwerpers die hun visie voor de toekomst van Rotterdam presenteerden, beleidsmakers die in gesprek gingen met ontwikkelaars, en bewonersinitiatieven en activisten die tijdens werktafelsessies hun ervaringen in het stadmaken met elkaar deelden. Aan het einde van het congres werd er tijdens de guest urban critic lezing naar het Superblocks project in Barcelona gekeken. Een bijzonder stedenbouwkundig voorbeeld over hoe een stadsbestuur ruimte kan geven aan publiek leven. Hoe top-down beleid naadloos overgaat in bottom-up initiatieven.

Rotterdamse praktijken

Een deel van het congres was gewijd aan bewonerszeggenschap in stadsontwikkeling. Wanneer het over bewonerszeggenschap in Rotterdam gaat pakken donkere wolken zich samen boven de stad. De manier waarop gemeente en woningcorporaties zijn omgegaan met de bewoners van recent gesloopte wijken zoals de Tweebosbuurt en de Wielewaal heeft de bewonersrelaties met de institutionele partijen getekend. Er is een relatie ontstaan die gebaseerd is op wantrouwen.

De gemeente Rotterdam lijkt dit zich te realiseren en wilt een andere richting inslaan. Met programma’s zoals Wijk aan Zet of Stadsvernieuwing 2.0 streeft Rotterdam naar meer zeggenschap en invloed van de bewoners in de (her)ontwikkeling van hun woonomgeving. Verschillende stemmen vertelden op het Stadmakerscongres hoe deze zeggenschap in werkelijkheid eruit ziet. Aïda Sum, hoofd marketing & development van het Rotterdams instituut voor hiphop cultuur HipHopHuis was kritisch op de manier waarop zeggenschap wordt georganiseerd: “Participatie wordt misbruikt wanneer alles al is bedacht en besloten door mensen op pluche stoelen die de burgers waar het om gaat nooit hebben ontmoet. Het is een instrument dat wordt gebruikt om hun eigen beleid te legitimeren. De bezoekers van dit congres proclameren stadsmakers te zijn, maar de mensen voor wie ze stad maken, weten niet eens dat dit congres bestaat.”
Voormalig bewoner van de gesloopte Tweebosbuurt, Recht op de Stad-activist Mustapaha Eaisaouiyen klonk na maanden van protest voeren voorzichtig positief: “Er wordt op een andere manier naar ons geluisterd, maar we moeten nog maar zien of de mammoettanker die het stadsontwikkelingsbeleid vertegenwoordigt van koers verandert.”

De gemeente Rotterdam daagt haar bewoners uit met haar slogans zoals ‘Make it Happen’ of ‘Pak je ruimte’. Tijdens een van de panelgesprekken werd echter geconcludeerd dat de weinige ruimte die er is zich niet zomaar laat pakken, laat staan dat je iets kan laten happenen. Er moet keihard voor gevochten worden, met het Wijkpaleis als tekenend voorbeeld. Deze Rotterdamse wijkonderneming bestaande uit een buurthuis, werkplaats en school wilde hun eigen plek in de wijk Middelland. Na jaren van procedures en strijd voeren werden zij samen met obligatiehouders uit de buurt en omstreken eigenaar van hun Wijkpaleis.

Superblocks als alternatief stadontwikkelingsmodel

In de afsluitende Guest Urban Critic lezing werd door Xavier Matilla en Sílvia Casorrán Martos, stadsbouwmeester en vice-stadsbouwmeester van Barcelona, een beeld geschetst van hoe het ook anders kan. Met Superblocks als bouwsteen heeft Barcelona, als gemeente, een alomvattende visie ontwikkeld waarmee ze de metropool willen vernieuwen. Een visie die breed gedragen wordt door de Barcelonezen.

Superblocks begon met een pilot in 2017 in de wijk Poblenou met als doel om een modal shift te stimuleren: minder auto’s, meer fietsers en voetgangers en beter openbaar vervoer. Door een hiërarchie aan te leggen in het Cerdiaanse grid, krijgen voetgangers en fietsers alle ruimte in de straat, het gemotoriseerde verkeer wordt omgeleid. De plannen voor het eerste Superblock kreeg met hevige weerstand van auto-eigenaren en lokale ondernemers te maken. Er waren zorgen dat de omzet zou teruglopen door de slechtere bereikbaarheid met de auto. Het tegendeel was waar, er kwamen juist meer voorbijgangers doordat de openbare ruimte opeens veel aantrekkelijker werd. Dit resulteerde in juist meer winkels, horeca en andere ondernemingen in Superblocks. De weerstand loste hierdoor vanzelf op.

Hoewel Superblocks als mobiliteitsproject is opgezet, had het een onverwachts neveneffect: bewoners begonnen de vrijgemaakte ruimte toe te eigenen, waardoor buren elkaar weer meer op straat ontmoetten. Deze bijkomende sociale kwaliteiten van het eerste Superblock werden al snel door iedereen erkend. Toen tijdens de covidpandemie het autoverkeer drastisch afnam, kon de hele stad ervaren hoe het is om in autovrije dan wel autoluwe omgeving te wonen. Opeens zag iedereen de kwaliteiten van straten waar men kon verblijven, in alle ruimte kon wandelen en fietsen, en straten die vrij van waren van gevaarlijke en vervuilende voertuigen.

Superblocks is een alomvattend project. Superblocks wil het ‘idee van de straat’ veranderen door mobiliteit, sociale kwaliteit, vergroening, verduurzaming en gezondheid te verbeteren. Matilla en Casorrán Martos betoogden dat de Superblocks de straten democratiseert, doordat het ruimte biedt waar publiek leven kan ontstaan, vrij van auto’s en goed voor de mens. Superblocks worden inmiddels omarmd door de Barcelonezen en verschillende wijken vragen nu zelf aan de gemeente om het ook in hun wijk te implementeren. Barcelona heeft als doel meer dan vijfhonderd Superblocks in de stad te realiseren.

De rol van de stadsbouwmeester

Om zo een alomvattend en grootschalig project te implementeren was er in Barcelona een hoofdrol voor een stadsbouwmeester weggelegd. In Nederland zijn er al enkele steden met stadsbouwmeesters – de architectuurhoofdstad van Nederland Rotterdam heeft er geen. De rol die ze in Nederland voornamelijk op zich nemen is het opstellen van richtlijnen en het geven van (ongevraagd) advies aan het college.
De stadsbouwmeester van Barcelona treedt op als initiatiefnemer, onderzoeker en ontwerper. In Barcelona neemt de stadsbouwmeester ook een heldere positie in wanneer het gaat over de publieke ruimte. Casorrán Martos vertelt dat picknicktafels plaatsen het meest democratische gebaar is wat je kunt maken. Haar zoon wilde zijn laatste verjaardag niet thuis, niet in een bar, maar op straat vieren. Deze straten bieden ruimte waar leven kan ontstaan. De gemeente is zich ervan bewust dat dit soort plekken soms ook voor geluidsoverlast kunnen zorgen, maar als stad vinden ze de democratiserende functie het belangrijkste en zoeken daarom naar andere manieren om eventuele overlast kunnen tegengaan, aldus een trotse Casorrán Martos. Dit is ruimte die je als inwoner van Barcelona wél kan pakken en waar je het kan laten happenen.

Tactical Urbanism

Bij het implementeren van de Superblocks passen de Catalanen een nieuwe vorm van stedenbouw toe: tactical urbanism, ook wel pop-up urbanism of planning-by-doing genoemd. Het is bijzonder dat een top-down organisatie als die van de gemeente deze nieuwe vorm van stedenbouw omarmt. Voordat de transformatie naar een Superblock begint, worden de betreffende straten in fases aangepast. Eerst worden delen van de straat met simpele grafische bewerkingen afgezet ten behoeve van langzaam verkeer. Vervolgens wordt er groen en straatmeubilair in de straten en op kruispunten geplaatst. Op die manier worden de bewoners voorbereid op wat er komen gaat. Deze tijdelijke vorm geeft de stadsbouwmeester ook de kans om te monitoren hoe gebruikers en het verkeer op de veranderingen reageren. Indien nodig kan het plan voor het Superblock worden aangepast naar de nieuwe inzichten die worden opgedaan uit deze tijdelijke fase. In het geval van het eerste Superblock in Poblenou zijn de bewoners al zes jaar tevreden met deze tijdelijkheid. Wellicht dat verdere aanpassing geeneens nodig is.

Tactical urbanism is onderdeel van een toolbox waarmee Barcelona in relatief kortere tijd kan ingrijpen om bestaand beleid aan te passen naar nieuwe inzichten, om vervolgens voor de langere termijn een stedenbouwkundig project als de Superblocks te realiseren. Uit deze (experimentele) vorm van stedenbouw trekken zowel gemeente als bewoners lessen voor andere projecten. Zo zijn de succesvolle zusterprojecten Obrim Carrers (open straten) en Ciutat Jugable (speelbare stad) met de geleerde lessen geïnitieerd, met als resultaat dat drukke winkelstraten in het weekend alle ruimte geven aan voetgangers en dat rondom scholen de parkeerplekken tot speelplekken worden getransformeerd.

In Barcelona is participatie en zeggenschap een vanzelfsprekend onderdeel geworden van de Superblocks. Superblocks hebben geen vieze bijsmaak. De relatie tussen burger en gemeente is gebaseerd op vertrouwen. Een vertrouwen dat de stad een idee nastreeft waar alle inwoners profijt van kunnen hebben. Superblocks leert ons dat het voor de stad loont om een positie in te nemen. Niet alleen met beleid, richtlijnen of wetgeving, maar ook als initiatiefnemer die durft te experimenteren en die tussentijds haar koers kan (en durft) aanpassen en een wil heeft om te leren van haar uitgevoerde beleid in het belang voor de bewoners.