Gesitueerde getuigenissen

“De witte bloemen staan nog steeds in het raamkozijn” was het enige dat Z. in de weken na de brand kon uitbrengen. Op foto’s van het afgebrande gebouw is te zien hoe de façade compleet verwoest is door de vlammen. Op het verkoolde casco na, lijkt bijna niets te zijn overgebleven van de Grenfell Tower in Londen. Maar in de zwarte massa is inderdaad in het raam van één van de appartementen een klein object te onderscheiden. Alsof de brand één raam heeft overgeslagen.

Forensic Architecture is een denktank van architecten, kunstenaars, journalisten, filmakers, juristen en wetenschappers. Ze zijn verbonden aan de Goldsmiths University in Londen en opereren op het snijvlak van architectuur en forensisch onderzoek. Hierbij gebruiken ze verschillende onconventionele en unieke methoden om gebeurtenissen te onderzoeken op basis van de ruimte waarin ze hebben plaatsgevonden. Zo hielden ze zich onder andere bezig met de explosie in de haven van Beiroet in 2020, het gewelddadige optreden van de Iraanse politie tegen studenten, en het leven in een Syrische gevangenis. De als architect opgeleide Samaneh Moafi vertelt dat het werk van Forensic Architecture gebaseerd is op het principe dat elk contact een spoor achterlaat. Omdat de meeste mensen vandaag de dag niet op slagvelden maar in steden sterven, vormt architectuur een van de belangrijkste bewijzen van geweld en mensenrechtenschendingen. Aan gebouwen of wat daar nog van over is, ruïnes en publieke ruimtes is af te lezen en te reconstrueren wat zich op een plek heeft afgespeeld. “Elk materiaal, zoals bladeren, stof of bakstenen, kan getuigen” aldus de oprichter van Forensic Archictecture, Eyal Weizman (Louisianna Channel, 2022).

De werkwijze van Forensic Architecture illustreerde Moafi met het onderzoek dat zij en haar collega’s de afgelopen jaren deden naar de brand in de Grenfell Tower in Londen. Het flatgebouw bestond uit sociale huurwoningen die voornamelijk bewoond werden door mensen met een migratieachtergrond. Bij de brand kwamen meer dan 70 mensen om het leven. Parallel aan het niet-publieke overheidsonderzoek naar de ramp begon Forensic Architecture aan een 3D-reconstructie van de toren die het publiek inzicht moest geven in de gebeurtenissen. Dit werd gedaan op basis van talloze filmpjes die getuigen met camera’s en mobiele telefoons maakten. Om een zo volledig mogelijke reconstructie te kunnen maken werd er een publieke oproep gedaan om foto’s of video’s van de brand met Forensic Architecture te delen. De 3D reconstructie van de gebeurtenissen, bracht op schokkende wijze in beeld hoe de brand zich van seconde tot seconde ontwikkelde en zich snel verspreidde via het ontvlambare plastic gevelmateriaal.

Terwijl de vlammen de zeer brandbare buitenkant van het gebouw verteerden, ontstond er binnenin het gebouw een giftige rook die zich door het trappenhuis verspreidde. Om inzicht te krijgen in de traumatische gebeurtenissen die zich vervolgens afspeelden in de appartementen, maakte het team van Forensic Architecture gebruik van een techniek die zij ‘gesitueerde getuigenis’ (situated testimony) noemen. Hierbij wordt geprobeerd om met behulp van een virtueel 3D-model de herinnering van een getuige die een traumatische gebeurtenis heeft meegemaakt, terug te halen. Het doel hierbij is om bewijs te verzamelen en tegelijkertijd de relevante gebeurtenissen te herbeleven binnen dit gereconstrueerde model. Herinneringen aan traumatische of gewelddadige voorvallen zijn vaak ongrijpbaar of vervormd, het gebruik van digitale architectuurmodellen blijkt een effectief middel te zijn om de herinnering van een getuige terug te brengen en te plaatsen in tijd en ruimte.

In juridische context bestaat er een strikte scheiding tussen getuigenis en bewijs. Getuigenissen hebben betrekking op het relaas van mensen, waar over zij in de rechtbank kunnen worden ondervraagd. Bewijsmateriaal verwijst naar objecten, video’s of andere feitelijke zaken. De wet wil de categorieën van getuigenis en bewijs volledig gescheiden houden, vertelt Weizman op Louisiana Channel. Forensic Architecture toont met de techniek van ‘gesitueerde getuigenis’ op overtuigende wijze hoe bewijs en getuigenis in elkaar kunnen overlopen én hoe waardevol dit is. Het virtuele 3D model is zowel een product van het geheugen als de stimulans ervan. Hier zijn architectuur en geheugen verstrengeld geraakt op een manier die niet gemakkelijk kan worden onderverdeeld in getuigenis en bewijs, object en subject, of materie en herinnering (Weizman, 2017).

Weken na de brand, werd Z. samen met een architect en interviewer gefilmd, terwijl zij haar flat in de Grenfell Tower reconstrueerde en de herinnering aan de nacht van 14 juni 2017 probeerde terug te halen. Ze was in de kamer van haar jonge dochter, toen ze hoorde dat er een brand was uitgebroken in een appartement op de vierde verdieping. Toen ze in paniek de hulpdiensten belde, werd haar verteld dat bewoners vooral in hun eigen flat moesten blijven en op verdere instructies moesten wachten. De brand kwam uiteindelijk haar appartement binnen via twee van de drie ramen in de gevel. Door de snel ontwikkelde vuurzee en de giftige rook in het trappenhuis konden veel bewoners geen kant op. Enkele konden toen nog maar gered worden.

Moafi liet met haar lezing in Rotterdam op indrukwekkende wijze zien hoe digitale media gecombineerd met architectuur aanleiding geven tot de ontwikkeling van nieuwe forensische technieken, juridische instrumenten en interdisciplinaire samenwerkingen. Steeds meer rampen en mensenrechtenschendingen worden tegenwoordig vastgelegd door inwoners van steden die gebeurtenissen filmen met hun telefoon en uploaden op sociale media. Burgers, architecten, juristen en andere disciplines kunnen samenwerken om te getuigen tegen onrecht. De vaardigheden en expertise van architecten zijn van belang om na te gaan wat er gebeurd is, inzicht te scheppen en de waarheid te achterhalen, aldus Forensic Architecture. “Wij kijken naar het verleden om de toekomst te veranderen.”