Kunstenaars, ondernemers en bewoners een plek laten ontwikkelen tot een hotspot is vaak de manier om een plek betekenis in een buurt te geven. Maar dit komt op de lange termijn meestal niet ten goede van deze pioniers. Tijdens de conferentie van RAUM Onze Stad, Ons Canvas, laten internationale sprekers zien wat de prioriteiten moeten zijn bij het doorontwikkelen van plekken zoals het Berlijnplein in Leidsche Rijn, Utrecht. Hoe zorg je ervoor dat je waardevolle plekken maakt, die ook na de periode van actieve placemaking van de initiatiefnemers blijft?
Berlijnplein Leidsche Rijn, Utrecht / foto © Jelmer de Haas
Van space naar place
Placemaking gaat over het her- of opwaarderen van een plek. Met activiteiten of kunst wordt geprobeerd om bewoners en lokale ondernemers hier actief bij te betrekken. Onbestemde, schimmige gebouwen of openbare ruimtes worden omgetoverd tot aantrekkelijke plekken voor een breed publiek. Het imago van de plek verandert met het doel dat het doorontwikkelt tot een levendig woon-, werk- of recreatiegebied. De sociale cohesie van een wijk kan vergroten wanneer belanghebbenden worden betrokken in het placemaking proces. Zo maak je van een plaats een plek. In de regel is een (ingehuurde) partij betrokken die als katalysator en bruggenbouwer optreedt tussen de direct betrokkenen en de activiteiten. Op het Berlijnplein is dit stichting RAUM. Om alle opgedane kennis en ervaringen te delen en om andere placemakers, overheden en kunstenaars te inspireren, organiseerde RAUM voor de eerste keer de conferentie Onze Stad, Ons Canvas op 18 en 19 mei 2022. Internationale keynote speakers en ervaringsdeskundigen gingen met elkaar in gesprek over placemaking.
Vuur van Sint Maarten / Berlijnplein, Leidsche Rijn, Utrecht / foto © Sharing Arts Society
Placemaking als RAUM
Het Berlijnplein werd in 2004 door de gemeente Utrecht aangewezen als plek voor een nieuw cultureel centrum. Deze vrij interpretabele bestemming vroeg om verdere verkenning naar hoe dit ingevuld zou kunnen worden. In 2016 werden placemaking experts Donica Buisman en Rinke Vreeke van State of Flux de programmaregisseurs van de plek en richtten stichting RAUM op. Directeur van RAUM Donica Buisman was eerder onder meer projectleider voor een aantal Culturele Zondagen en zakelijk directeur van de Tolhuistuin in Amsterdam. Stadsgeograaf Rinke Vreeke zette haar ervaring in als programmamaker voor onder andere Le Guess Who?
In maart 2017 werd stichting RAUM opgericht om tijdelijke evenementen, activiteiten en kunstinstallaties op het Berlijnplein te programmeren. In de jaren die volgenden creëerden vele makers installaties geïnspireerd op toekomstthema’s van het plein. Er vinden meedenksessies, festivals en theatervoorstellingen plaats. Ook is er iedere zomer een camping voor buurtbewoners. Het Paviljoen Venster, ontworpen door Overtreders W, is een van de twee ontmoetingsplekken van RAUM. Het circulaire en demontabele gebouw huisvest een restaurant en een verhuurbare programmaruimte waar workshops en buurtactiviteiten plaats vinden.
Al deze ontwikkelingen en activiteiten vormen nu de basis van het ontwerp van het permanente culturele centrum van Leidsche Rijn. Door middel van co-creatie met de gemeente, makers en bewoners hoopt RAUM een cultureel centrum te creëren dat passend is bij de wijk en de gebruikers. De grote is vraag is: hoe zorg je ervoor dat er zo veel mogelijk mensen betrokken raken bij het project, en dat de plek op de lange termijn van de bewoners, kunstenaars en ondernemers blijft?
Investeer in de maatschappelijke ontwikkeling
Op het symposium sprak onder meer de Indiaas-Zuid-Afrikaanse ontwerpster Shruthi Nair. Zij heeft jarenlang gewerkt bij een woningbouwontwikkelaar in Johannesburg. In haar projecten pleitte ze voor het betrekken en actief laten participeren van de lokale gemeenschap. Is er al een schilder in de buurt? Betrek hem of haar dan voor het maken van een mooie muurschildering, zo luidt haar advies. Een belangrijke les van placemaking in Johannesburg formuleert Nair als volgt: “You cannot have every stakeholder represented, but you have to hear the voices. You have to do it with the community, everyone has the right to participate.”
Om dit te realiseren is het belangrijk om scherp te zijn op de financiële investeringen die met het proces van placemaking gepaard gaan. Let erop dat niet een te groot deel van het budget naar het design gaat, stelt Nair, maar zorg er voor dat de verbeteringen van de wijk en haar bewoners betrekking hebben op maatschappelijke problematieken. Nair geeft het voorbeeld van het plaatsen van openbare toiletten, die van grote maatschappelijke betekenis zijn in een stad met zo veel dakloosheid als Johannesburg. Haar stelling met dit voorbeeld is dat een plek niet alleen mooi moet zijn, maar ook functioneel en betekenisvol voor de samenleving. Investeer in additionele maatschappelijke voorzieningen die de situatie voor de samenleving verbeteren.
SOUK Utrecht, Arabische markt en festival / Berlijnplein, Leidsche Rijn, Utrecht / foto © Mariska Kerpel
Placekeeping in plaats van placemaking
Een binnenstedelijke ruimtelijke ontwikkeling is nooit een blanco canvas, waardoor er bij placemaking de reeds aanwezige belangen en omwonenden moeten worden betrokken. Maar is het mogelijk om een representatieve groep betrokken te krijgen in dit soort processen? Kady Yellow, de Amerikaanse senior director placemaking in Jacksonville Amerika, stelt dat “making places for everyone is a lie”. Placemaking is volgens haar een term die te veel wordt gebruikt door commerciële ontwikkelaars. Er worden altijd mensen buiten gesloten. Zij stelt daarom de term Placekeeping voor, dat gaat over het behouden van plekken voor de bewoners en lokale ondernemers.
Yellow vertelt dat ze een placekeeper ziet als een soort secret agent: als je het goed doet, heeft niemand door wat voor werk je doet. Door middel van het organiseren van kleine activiteiten moedigt ze de bewoners aan om hun ideeën om te zetten in een onderneming. Een belangrijke term is voor haar dan ook citizen driven. Lokale talenten moeten een plek en een kans krijgen om zich te uiten. Een placekeeper gaat op zoek naar de kwaliteiten van de lokale betrokken inwoners en probeert ze daar te behouden. Een placekeeper beschermt plekken tegen vercommercialisering als gevolg van de placemaking. Goede placemaking kan dus niet zonder placekeeping: het behoudt ruimte voor lokaal talent, ook als de plek zich verder ontwikkelt.
De toekomst van RAUM
Hoe zal het aflopen op het Berlijnplein? Nu al staat vast dat de tijdelijke panden van RAUM vervangen zullen worden door permanente bebouwing in 2024. De lessen uit het symposium zijn eenvoudig: wil het Berlijnplein van de bewoners blijven, dan moet de focus verschuiven naar placekeeping. Betrek bewoners en kunstenaars bij het ontwerp, zet de cocreatie voort en bedenk in gezamenlijkheid hoe de ruimte eruit moet komen te zien. Denk daarbij ook na over de maatschappelijke voorzieningen die nodig zijn en welke ruimten de betrokken ondernemers nodig hebben om hun onderneming voort te kunnen zetten. Publieke plekken vragen om meer dan een mooi ontwerp.
