Black Turtleneck, Round Glasses

Wat voor iemand stel je je voor bij de term ‘architect’? Is deze persoon man, wit, hetero, cis, zonder beperking?
○ Ja
○ Nee

Architecten dragen zwart. Het is een clichébeeld dat Karin Hartmann oproept met de titel Black Turtleneck, Round Glasses, het beeld van de helden uit het modernisme. Maar hoe gedateerd is dit beeld eigenlijk? Hartmann beschrijft in haar boek dat veel elementen van dit stereotype nog steeds door echoën in het idee van ‘de architect’. Zoals het beeld van het solitaire genie dat volledig toegewijd is aan zijn roeping. Dat dit beeld niet genderneutraal is, blijkt uit een onderzoek van socioloog Christina Schumacher waarnaar verwezen wordt in het boek. Als mannelijke architecten aandacht besteden aan hun uiterlijk, worden ze gezien als professioneel. Als vrouwen aandacht besteden aan hun uiterlijk, trekken ze daarmee eerder de aandacht naar hun vrouw-zijn dan naar hun vakkundigheid.

De als architect opgeleide, en voorzitter van het Architektinnen Initiative, Hartmann schreef met Black Turtleneck, Round Glasses Expanding Planning Culture Perspectives een aanklacht tegen het gebrek aan genderbalans en diversiteit in de architectuurpraktijk. Vanuit een intersectioneel feministisch perspectief (intersectionaliteit is een sociologisch denkkader dat licht werpt op de unieke vormen van meervoudige discriminatie die een persoon kan ervaren op grond van diens sociale identiteit) beschrijft ze de oorzaken en de gevolgen van het gebrek aan genderbalans en diversiteit. Want hoe kunnen we vormgeven aan een inclusieve gebouwde omgeving als de sector zelf weinig inclusief is? Het boek ontrafelt een rijk overzicht van dynamieken in de sector, gestaafd met vele verwijzingen naar literatuur en onderzoek uit Duitsland, maar ook uit andere Europese landen en de Verenigde Staten.

Hoeveel bureaus ken je die door enkel vrouwen worden gerund? En hoeveel bureaus door enkel mannen? Vul in: …

In Duitsland is 35% van de architecten vrouw, terwijl de genderverdeling op de opleidingen al decennia in balans is. Die cijfers zijn vergelijkbaar met Vlaanderen waar 38% van de architecten vrouw is, in Nederland ligt het percentage nog een stuk lager (25%). Als we filteren naar leeftijd, wordt het patroon van de leaky pipeline schrijnend zichtbaar, het fenomeen dat veel meer vrouwen dan mannen gedurende hun loopbaan de ontwerppraktijk verlaten. Wanneer ze wel blijven, blijven ze steken in mid-level posities. Slechts vier van de honderd Duitse bureaus wordt door enkel vrouwen geleid, en 64 door enkel mannen. Dat betekent dat de architectuursector veel hoogopgeleide, talentvolle mensen verliest. Wat gebeurt er met die vrouwen? Hartmann kan niet anders concluderen dan dat ze aanlopen tegen structurele discriminatie.

Hoeveel procent van je collega’s is vrouw? En hoeveel collega’s zijn van kleur, zijn queer, hebben een beperking, en/of behoren tot andere gemarginaliseerde groepen? Vul in: …

Onderzoeken naar structurele discriminatie in de architectuursector zijn schaars. De omvangrijke studie die de American Institute of Architects (AIA) eind 2021 publiceerde (1), geeft veel inzichten in vooroordelen (bias) rond gender en etniciteit in de architectuursector, en bevat ook een concrete lijst van bias interrupters om structurele discriminatie te doorbreken (hierover later meer). Hartmann haalt de AIA bevindingen veelvuldig aan: vrouwen en mensen van kleur stuiten op vele vooroordelen in de architectuurpraktijk, denk aan vooroordelen die geuit worden wanneer het gaat over promotiemogelijkheden, ‘erbij horen’ en moederschap. Ook in Vlaanderen legde een studie van de Universiteit Gent uit 2017 patronen van seksisme in de architectuursector bloot (2). Zo maakte 41,5% van de vrouwelijke architecten in het voorafgaande jaar mee dat er seksistische grappen of opmerkingen werden gemaakt, en was 24% zelf het onderwerp.

Wanneer mensen met dezelfde kwalificaties solliciteren, zou je dan eerder een jonge moeder, een jonge vader of iemand zonder kinderen aannemen? Vul in …

De Vlaamse studie onderzocht ook de uitsluitende houding tegenover moeders in de architectuurpraktijk: 24% van de vrouwen hoorde in het voorafgaande jaar dat moeders minder productief zouden zijn op het werk. In het hoofdstuk ‘Becoming a mother as a watershed moment’ gaat Hartmann in op dit beslissende moment in de carrière van vrouwen. De AIA-studie concludeerde over de maternal wall bias, dat meer nog dan door het feitelijk niet kunnen combineren van werk- en zorgtaken, jonge moeders de architectuurpraktijk verlaten vanwege vooroordelen tegenover moederschap. Het onderzoek van AIA laat zien dat in Amerika bij identieke cv’s het 79% minder waarschijnlijk is dat een moeder wordt verkozen boven een vrouw zonder kinderen, dat het de helft minder waarschijnlijk is dat de moeder een promotie krijgt, dat de moeder een lager startsalaris wordt geboden en dat ze aan hogere standaarden wordt gehouden wat betreft prestaties en punctualiteit. Uiteraard is Amerika niet een-op-een te vergelijken met de praktijk hier, maar de Belgische en Nederlandse cijfers die tonen dat juist rond de leeftijd van 30 jaar veel vrouwen de ontwerppraktijk verlaten zijn op zijn minst verontrustend.

Hartmann spreekt nadrukkelijk niet over ‘ouderschap’, en stelt dat vaderschap een andere sociale status heeft: nieuwe vaders worden vaak juist als meer capabel gezien. Behalve als vaders een actieve zorgrol opnemen, dan maken ze ook minder kans op promotie of opslag. De mannen worden als ‘minder mannelijk’ gezien en daardoor benadeeld.

Ontwerpen vrouwen anders dan mannen?
○ Ja
○ Nee

Ontwerpen vrouwen dan anders dan mannen? Die vraag wordt vaak gesteld in het debat rond gendergelijkheid. Hartmann beschrijft treffend hoe het een catch-22 blijkt. Antwoord je ontkennend, dan wordt de relevantie van je pleidooi voor genderbalans onderuitgehaald, het gaat immers toch over kwaliteit? Antwoord je bevestigend, dan riskeer je stereotypes te versterken. De vraag is niet correct, ze veronderstelt immers dat er een ‘norm’ bestaat en haalt tegelijkertijd de aandacht weg van een debat over gelijke kansen: gelijke toegankelijkheid voor iedereen tot de arbeidsmarkt en leiderschapsposities.
Gendergelijkheid in de architectuursector wordt de laatste jaren gelukkig steeds vaker geagendeerd. Vooral sinds het verschijnen van het boek Where are the women architects? van Despina Stratigakos in 2016, zien we een grote inhaalslag van publicaties, tentoonstellingen en andere projecten over vrouwen in de architectuur. Het academisch discours is levendig en er wordt steeds meer onderzoek gedaan dat inzicht biedt in cijfers en patronen. De vertaling naar de praktijk zelf blijft echter nog grotendeels uit. Het gesprek over de structurele patronen blijft vaak nog gefragmenteerd en oppervlakkig, met een incidenteel artikel of debatavond waarna iedereen teruggaat naar business as usual.

Het boek van Hartmann vormt een welkom overzicht van de thema’s rond gender en diversiteit die spelen in de architectuurpraktijk. De vele verwijzingen naar data en onderzoeken maken het een waardevol boek voor iedereen die zich wil inlezen en de tendensen achter de cijfers wil begrijpen. Het is alleen spijtig dat het boek een wat rommelige structuur heeft. Het is opgedeeld in vele kleine paragrafen waarbij de grote thematische lijnen niet altijd duidelijk blijven waardoor je als lezer het overzicht op argumenten soms kwijt raakt. Sterk is dat Hartmann scherpe uitspraken niet schuwt: ze benoemt expliciet de structurele discriminatie in de sector.

Hoeveel docenten in jouw opleiding waren geen (witte cis) man?
○ 0
○ 1-5
○ 6-10
○ >10

Black Turtleneck, Round Glasses focust voornamelijk op de huidige situatie in de ontwerppraktijk en aan de architectuuropleidingen. Dat is een waardevolle aanvulling, over vrouwen in de architectuurgeschiedenis en gender in relatie tot publieke ruimte zijn immers ondertussen al heel wat publicaties verschenen. Maar omdat architectuurgeschiedenis en het ontwerp van publieke ruimte niet kunnen ontbreken in het gesprek over een gelijkwaardige sector komen deze dus ook kort in dit boek aan bod.
Het hoofdstuk over architectuurgeschiedenis maakt een rake referentie naar feministisch academica Sarah Ahmed. Ahmed benoemt het systeem van citeren in het academisch discours als manier van in- en uitsluiting waarin steeds vooral (witte) mannen worden geciteerd, waarmee voortdurend vooral één verhaal gereproduceerd wordt en andere verhalen worden uitgesloten. Hartmann trekt de vergelijking met de referenties en verwijzingen in de architectuur die een belangrijk deel vormen van de geschiedschrijving en het curriculum van de architectuuropleidingen. Ook de historisch gegroeide werkcultuur wordt al op de opleidingen eigen gemaakt. De docenten fungeren als poortwachters, die een gedeelde canon van referenties en theorie aandragen. “Leren door imiteren” noemt Hartmann het.
Juist omdat het ontwerponderwijs zo verbonden is met de praktijk en persoonlijk gekleurd, ziet Hartmann hierin ook de oplossing voor de grootste mogelijkheid tot verandering. Hartmann pleit voor het meer divers maken van de groep docenten en het inzetten van literatuur van meerdere decennia onderzoek naar de relatie tussen gender, architectuur en ruimte.

Als een zwangere architect de ontwerppraktijk verlaat voor een minder veeleisende baan, is dat dan haar eigen keuze? Vul in: …

Een belangrijke andere aanbeveling van Hartmann is dat we vooral een intersectioneel uitgangspunt als basis moeten nemen voor een systeemverandering in de architectuursector. Wanneer we enkel naar gender kijken, houden we opnieuw vele gemarginaliseerde groepen buiten beeld die weinig gerepresenteerd zijn in de sector, denk aan mensen met een beperking, mensen uit lagere sociale klassen en mensen met een biculturele achtergrond. De aandacht voor gendergelijkheid moet de vlag zijn waaronder een breder gesprek gevoerd wordt over een inclusieve sector. De architectuurpraktijk zou een afspiegeling moeten zijn van de maatschappij die ze vormgeeft. En daarbij, stelt Hartmann, moeten álle architecten zichzelf kunnen blijven, in plaats van zich gedwongen zien om heersende masculiene waarden toe te eigenen.

In het Amerikaanse onderzoek van AIA vinden we met de bias interrupters meer concrete oplossingen. Zes toolkits op maat van architectenbureaus geven uitgebreide lijsten aan mogelijke ingrepen voor sollicitatieprocedures, type werkzaamheden, prestatie-evaluatie, vergaderingen, zwangerschaps- en ouderschapsverlof en flexibiliteit in tijdsbesteding. Voorbeelden van bias interrupters bij sollicitaties zijn onder meer: meet de demografie van de kandidatenpool in elke fase van de sollicitatieprocedure, analyseer waar minder gerepresenteerde groepen eruit vallen en of voor bepaalde groepen de gevraagde kwalificaties minder belangrijk blijken te zijn dan voor anderen, stop met personeel ‘via-via’ aannemen, zoek doelgerichter als je je bureau wilt diversifiëren, pas op met zoeken naar iemand die bij je bureaucultuur past – vragen naar hobby’s of een favoriet boek kunnen mensen uitsluiten – en zorg voor objectieve beoordelingscriteria voor portfolio’s en sollicitatiegesprekken. Wat bij alle bias interrupters terugkomt is om voortdurend te meten: doelen stellen, meten en bijsturen. Dat is essentieel om structureel iets te veranderen. “Bias interrupters change systems, not people.” Eenmalige ingrepen als diversiteitstrainingen of mentorschappen werken niet, zegt het rapport. De uitgebreide toolkits geven waardevolle handvatten, het daadwerkelijk implementeren vraagt heel wat inzet.

Hartmann roept in Black Turtleneck, Round Glasses vooral op tot zelfreflectie in de sector. Alhoewel dat vrijblijvend kan klinken, is die bewustwording van de cijfers en eigen vooroordelen een essentiële stap om daadwerkelijk structurele veranderingen te kunnen realiseren. Zonder dat bredere bewustzijn blijven de bias interrupters immers op de plank liggen. We moeten weg van het argument dat we op ‘kwaliteit’ selecteren als tegenwerping voor het gebrek aan genderbalans en diversiteit, want wat is kwaliteit en wie bepaalt dat? En we moeten weg van wat de auteur beschrijft als het ‘monochrome zelfbeeld’ van de architect waarin de eigen persoonlijkheid een ondergeschikte rol moet spelen. Het is tijd om de vooronderstelling dat je als architect een neutrale positie kan innemen en je in iedereen kan inleven, door te prikken. Iedereen neemt een eigen perspectief mee. Juist ook deze mythe van de ‘neutrale’ architect heeft ervoor gezorgd dat oorzaken en gevolgen van structurele discriminatie lange tijd over het hoofd konden worden gezien.

Essentieel is dat we de zoektocht naar oplossingen niet individualiseren, zoals Hartmann diverse keren stelt. Carrièrekeuzes, zoals het als jonge moeder verlaten van de ontwerppraktijk voor een andere – mogelijk beter betaalde en minder veeleisende – job, worden vaak enkel door de bril van de persoonlijke keuze bekeken ondanks dat de cijfers helder aantonen dat het collectieve problemen zijn. Hierdoor missen we het systemische karakter van de uitsluitingsmechanismen. Dat is ook het risico van de vele – terechte – aandacht voor rolmodellen op dit moment. Alhoewel representatie ontzettend belangrijk is, blijven bij het spreken over hoe zij er wél gekomen zijn vaak de structurele vraagstukken buiten beeld. Pas bij een gelijk speelveld is iedereen echt vrij om een individuele keuze te maken. Bredere bewustwording en kennis in de sector is daarbij onmisbaar en daaraan kan Black Turtleneck, Round Glasses alvast een belangrijke bijdrage leveren.

Wat vind jij een waardevolle strategie om het probleem van vrouwen in de architectuur op te lossen? Vul in: …