Nieuws

Zoetwater erven op zilte zeebodem – eerste prijs Archiprix 2022

Het afstudeerproject ‘Zoetwater Erven op zilte zeebodem’ van Lieke Jildou de Jong (Academie van Bouwkunst Amsterdam) geeft een antwoord op de vraag: hoe kan het boerenerfgoed worden ingezet om het landschap aan te passen op de hedendaagse uitdagingen voor het productielandschap? Het ontwerp lost alle belangrijke problemen integraal op en voegt daarbij een uitermate poëtische laag aan het landschap toe.

Lieke Jildou de Jong - Zoetwater erven op zilte zeebodem

Kan je je onderwerpkeuze kort toelichten?
In het noorden van Groningen ligt een uitgestrekt polderlandschap dat ooit zee was. De in cultuur gebrachte Waddenzee beschikt over een zeer vruchtbare bodemsamenstelling. In tegenstelling tot veel andere gebieden in Nederland waar de bodem kwetsbaar is, weinig vruchtbaar of in conclaaf ligt met natuurwaarden, is Noord-Groningen uitermate geschikt voor akkerbouw. Dit is niet nieuw; het huidige landgebruik is ingericht op grootschalige pootaardappelteelt en vormt een belangrijke speler op de wereldvoedselmarkt. Hoge bewerkingskosten en regelgeving zorgen ervoor dat de draagkracht van de bodem overschreden wordt. Met de ontwikkeling van het klimaat en de zeespiegelstijging leidt dit tot verdroging, verdichting en verzilting van de akkers. Door deze trend wordt hier binnen aanzienbare tijd landbouw onmogelijk gemaakt. Om het cultuurhistorische voedsellandschap toekomstbestendig te maken, zijn er fundamentele veranderingen nodig in het huidige landschappelijke systeem. Water, bodem, ecologie en landbouw moeten in een samenhangend systeem worden ondergebracht.

Wat of wie zijn je inspiratiebronnen en kan je dit (kort) toelichten?
Voor het ontwerp put ik onder andere inspiratie uit de Hollandse waterlinie; een verdedigingskunstwerk. De forten van de linie zijn op strategische plekken in het landschap gepositioneerd en zo ontworpen dat ze samenvallen met het omliggende landschap. Samen met een reeks aan inlaten en sluisjes vormen de forten een subtiele verdedigingslinie dat op grote schaal effect heeft, zonder het landschap fundamenteel aan te tasten. Dit principe heb ik ook toegepast in Noord-Groningen. Een reeks aan relatief kleine ingrepen in het landschap, zogenoemde Zoetwater Erven, vormen samen een regionaal netwerk die de strijd aangaat met verzilting en verdroging en biodiversiteit een positie teruggeeft in het landschap.

Anderzijds vormen de historische erven en landgoederen uit het Groningse landschap een belangrijke inspiratie voor de inrichting van de Zoetwater Erven. Deze nieuwe erven hebben dezelfde opzet en formaat als een boerenerf, alleen worden ze niet bewoond. Ze dienen voor de huisvesting van biodiversiteit en infiltreren overtollig regenwater uit de polder. De Zoetwater Erven worden toegepast in onbewoonde polders die uitsluitend bestaan uit open akkers. Met de introductie van de nieuwe erven ziet het landschap eruit als een natuurlijke continuering van het achterliggende cultuurlandschap waarin het open landschap wordt afgewisseld met fraaie boomsingels van de boerderijen.

Lieke Jildou de Jong - Zoetwater erven op zilte zeebodem

Door de schaalvergroting zijn de kustpolders van Groningen onbewoond geraakt of gebleven. Het intensieve landgebruik, te kort aan biodiversiteit en inefficiënt watergebruik versneld het verzilting proces op de voormalige zeebodem.

Benoem en beschrijf (kort) het sleutelmoment in je afstudeerproject.
Om grip te krijgen op de problematiek speelde kennis over de bodem en bodembiodiversiteit een cruciale rol om tot het ontwerp te komen. De rol van de bodem in relatie met landbouw, voedsel en landschap ben ik nu verder aan het onderzoeken en verbeelden aan de hand van een akker in Groningen. Hiervoor werk ik samen met boeren en wetenschappers. Dit najaar verwacht ik de eerste resultaten te laten zien tijdens de Dutch Design Week’22 (als onderdeel van Programma Talentontwikkeling Stimuleringsfonds). Daarnaast heb ik een verdiepend onderzoek afgerond voor de Eeuwige Bron: een grondwatervoorziening vraagstuk voor de Sallandse Heuvelrug. De huidige tijd is een spannende tijd waarin wetenschap, praktijkkennis en ecosystemen samen voor een toekomstbestendige leefomgeving moeten zorgen. Ik maak graag onderdeel uit van deze zoektocht door me in te zetten om zowel een werkend als aantrekkelijk landschap te ontwikkelen met oog voor de cultuurgeschiedenis.

Lieke Jildou de Jong - Zoetwater erven op zilte zeebodem

Doorsnede van een zoetwater erf. Het overtollige hemelwater uit de regio wordt in de erven verzameld en via infiltratie putten in de bodem verspreid.

Lieke Jildou de Jong - Zoetwater erven op zilte zeebodem

Sommige zoetwater erven zijn opengesteld voor mensen, waar ze de waterstromen kunnen volgen aan de hand van kunstwerken die opgebouwd zijn uit lokaal gewonnen en gebakken klei. De bouwwerken functioneren ook als rustplekken voor recreanten en huisvesting voor insecten.

Projecttekst

Noord-Groningen. Een gebied wat ooit een dynamisch zeegebied was, is systematisch stilgelegd met reisdammen en dijken. Het is nu een open landschap begeleid met kavelslootjes en lange lijnen van eindeloze gewassen. Het is de architectuur van de grootschalige pootaardappelteelt. Het overheersende gewas dient 25% van de pootaardappels op de wereldvoedselmarkt door de gunstige ligging en vruchtbare zeekleibodem. In de essentie is het gebied optimaal geschikt is voor akkerbouw. Ontwikkelingen zoals zeespiegelstijging, overbemaling, verdichting en uitputting van de bodem bedreigt deze functie. Het vraagt opnieuw om een positie in te nemen ten opzichte van de binnendringende zee vanuit de ondergrond.

Het productielandschap is getuigen van een eeuwen oud cultuurlandschap, met statige boerderijen, omgrachte erven en boomsingels. Door de schaalvergroting hebben veel erven hun functie verloren waardoor de meeste kustpolders onbewoond achter zijn gebleven. Met het verdwijnen van de erven en erfbeplanting verdween ook de biodiversiteit uit de kustpolders, welke hard nodig is om de veerkracht van het landschap terug te brengen. De boeren realiseren zich als geen ander dat ze een symbiose moeten aangaan met natuur om de bodem gezond te houden waarmee de voedselvoorziening voor de mens gewaarborgd wordt.

Lieke Jildou de Jong - Zoetwater erven op zilte zeebodem

Plattegrond zoetwater erven. De vormentaal van erven zijn gebaseerd op de traditionele boerenerven; Omringd met een gracht, boomsingel en open binnenruimte. Deze natuur erven sluiten aan bij de cultuurhistorische verkaveling van het landschap, waarmee het ritme van het agrarische cultuurlandschap versterkt wordt.

Om de symbiose tussen boer en natuur op te starten worden pesticiden afgeschaft en een gevarieerd bouwplan toegepast. Nieuwe erven worden geïntroduceerd waarmee een nieuw boven- en ondergronds netwerk wordt aangelegd, gedreven door ecosystemen. De onbewoonde Zoetwater erven. Bovengronds vormen ze brongebieden voor insecten: de natuurlijke plaagbestrijders voor de onbespoten gewassen. In de erfvegetatie kunnen ze zich permanent huisvesten in het landschap met de akkers als foerageergebied. Vanaf de buitenkant is het erf nauwelijks te onderscheiden van een historisch erf, alleen concentreert de erfbeplanting zich niet rondom een woning maar rondom een waterput die het overtollige regenwater uit de polder opvangt en infiltreert. Deze regenwaterbuffer verspreidt het zoete water via de bodem en legt verbinding met andere Zoetwater Erven. Dit vormt samen een regionaal ondergronds zoetwaternetwerk dat tegendruk geeft aan het binnendringen van zoutwater uit de voormalige zeebodem.

Enkele erven maken het landschap toegankelijk voor wandelaars. Op paden van lokaal gewonnen en gebakken klei krijgt de bezoeker aan het erf inzicht in de nuances van de bodem. De bezoeker is te gast en deelt het pad met waterstromen die via pompjes naar de infiltratieputten worden geleid. De erven zijn slechts kleine ingrepen op de akkers, maar vormen de motor voor het herstel van het cultuurlandschap.

Afstudeerthesis

Lieke Jildou de Jong - Zoetwater erven op zilte zeebodem

Het netwerk van zoetwater erven zorgt voor een zoetwaterlens dat tegendruk geeft aan de verzilte ondergrond van de voormalige zeebodem. Bovengronds zorgen akkers voor goed infiltrerende bodem met door middel van gewassen en de erven voor een balans tussen gewas, plagen en biodiversiteit.

Naam
Lieke Jildou de Jong
e-mail
website

Opleiding
Academie van Bouwkunst Amsterdam
Start afstuderen
September 2019
Afgestudeerd
November 2020

 

Enkele gerelateerde artikelen