Last minute Venetië

Het verhaal van architectuur zoals dat tot voor kort werd verteld en op veel plaatsen nog steeds wordt verteld is niet volledig, stelt Lesley Lokko, curator van de 18e architectuurbiënnale van Venetië. Historisch gezien is de dominante stem binnen de architectuur een enkelvoudige, uitsluitende stem die grote delen van de mensheid negeerde – of misschien nog steeds negeert. Deze biënnale, The Laboratory of the Future, vertelt vele ‘nieuwe’ verhalen. Het zijn geen nieuwe ‘nieuwe’ verhalen, maar verhalen van (groepen) mensen die tot voor kort niet werden gehoord, verhalen over bestaande praktijken die onzichtbaar waren door nietsontziende kolonisatie, globalisering en vooruitgangsdrang. Het verhaal van architectuur is dus niet verkeerd, maar incompleet. (Reden 1)

Evenementen als de biënnale zijn belangrijk omdat ze op één locatie in een afgebakend tijdsframe een moment creëren waarop nieuwe verhalen verteld én gehoord kunnen worden. In samenhang met een ruimtelijke installatie hebben sommige verhalen zo’n impact dat ze eenvoudigweg niet vergeten kunnen worden en lang nadat de biënnale is afgebroken, worden herinnerd en doorverteld. (Reden 2) Ook creëert de biënnale, die tot nu toe redelijk van commercie vrij lijkt te zijn, een kortstondig moment van een gedeelde ervaring; het biedt zuurstof aan inhoudelijk discours. (Reden 3)
Architecturale installaties, beeldende kunst, videowerken, literatuur en poëzie zijn op deze architectuurbiënnale met elkaar verweven tot een groot sprankelend feest. (Reden 4) De werken vullen elkaar aan, versterken elkaar, of lijken op elkaar te reageren. Met name in de Corderie en Artiglierie van Arsenale vind je aangename verrassingen, worden onverwachte verbanden gelegd, en getuigen de installaties van ongekende verbeelding. Ervaar the blue hour, door Lokko beschreven als dat korte moment op de dag net voordat de zon opgaat waarop het licht de hemel betovert, het moment tussen dromen en wakker worden, een moment van verwachting en hoop.

De bezoeker wordt begroet door de installatie Those with Walls for Windows. Multidisciplinair kunstenaar en dichter Rhael ‘LionHeart’ Cape maakte een ode aan carnaval als een vrolijke ontketening van de dagelijkse conventies, een ruimte voor herovering en emancipatie. Het licht hypnotiserende werk zorgt voor de perfecte mindset om de rest van de tentoonstelling te bekijken. Neem vooral de tijd: laat je meevoeren in de flow van video installaties, neem de zeer leesbare tentoonstellingsteksten tot je, en las af en toe een pauze in om alles te laten bezinken en te overdenken.

Door de oogharen bekeken zijn er een aantal onderwerpen te benoemen die bij een groot deel van de presentaties leidend zijn. Een daarvan is leren van of omgaan met het verleden. Niet het heroïsche verleden dat veelal gedragen wordt door grote namen, maar het alledaagse verleden met (bijna) verloren gegane tradities, en (de)kolonisatie. Zo vraagt DAAR (Decolonizing Architecture Art Research) met de installatie Enti di Decolonizzazione – Borgo Rizza aandacht voor de tabula rasa strategie van de Italiaanse fascisten. Onder het mom van ontwikkeling en vooruitgang gebruikten de fascisten een architectonische en stedenbouwkundige blauwdruk die op Sicilië en in de toenmalige Italiaanse koloniën het bestaande uitwisten. De gebouwde getuigen van dit regime staan er nog steeds. DAAR stelt dat in Italië nooit een gesprek is gevoerd over het proces van dekolonisatie en dat nu, met de hernieuwde opkomst van de fascistische beweging in Italië, vragen beantwoord moeten worden over de betekenis van dit fascistische koloniale en modernistische erfgoed in Italië en wie het recht heeft om dit beladen erfgoed te hergebruiken. Moet het worden afgebroken, of kan het met nieuwe betekenis worden opgeladen? Om dit gesprek aan te gaan sneed DAAR de gevel van een beeldbepalend gebouw in Borgo Rizza in stukken. De gebouwonderdelen dienen als zitelementen en als uitnodiging om met elkaar in gesprek te gaan. De ogenschijnlijke eenvoud van de installatie is zeer krachtig: door plaats te nemen op een gebouwdeel – wat de meesten doen wanneer ze de bijbehorende video bekijken – word je automatisch fysiek geconfronteerd met de vragen die DAAR stelt. (Tip 1 te zien in Arsenale)

De video-installatie One Hundred and Fifty Thousand Trees van White Arkitekter toont een moderne vorm van kolonisatie. Op grote schermen wordt op indringende wijze getoond waar de nieuw ontstane houthonger – het gevolg van het  populair geworden ‘duurzame’ bouwmateriaal hout – toe leidt: het leefgebied van de Sami in noord Scandinavië wordt ingeperkt door de aanleg van productiebossen. (Tamelijk wrang: in het gemeenschappelijke paviljoen van Noorwegen, Zweden en Finland in Giardini wordt de rijke cultuur van de Sami gevierd.) Daarnaast gaat het kappen van de bomen gepaard met ongelofelijk veel geweld in de vorm van oorverdovend lawaai van zware machines en vrachtauto’s die door hun gewicht ook nog eens het bodemleven vernietigen. (Tip 2 te zien in Arsenale).

De indrukwekkende installatie Terra in het Braziliaanse paviljoen stelt de relatie tussen aarde en mens centraal en het besef dat aarde een onlosmakelijk onderdeel uitmaakt van de cultuur van de mensen die erop wonen en deze aarde bewerken. Zouden de kennis en technieken die generaties lang werden gebruikt om het land in te richten, richting kunnen geven aan een duurzamere en inclusievere  toekomst, zo vragen de curatoren zich retorisch af. “The future is ancestral”. (Tip 3 te zien in Giardini)

De lessen die geleerd kunnen worden van pre-moderne technieken zijn onder meer te vinden in het Sloveense paviljoen. +/- 1°C: In Search of Well-Tempered Architecture toont het onderzoek naar klimaatbeheersing (bescherming tegen warmte of koude) in woningen door middel van architectuur zonder dat er installaties aan te pas komen. De voorbeelden zijn verzameld door meer dan vijftig ontwerpers uit heel Europa. Oké, sommige technieken zijn nu misschien niet meer toepasbaar, zoals het inpakken van je woning met zeewier als een vorm van buitenschilisolatie – het levert wel een waanzinnig vrolijk beeld op. Daarentegen zien de binnenkamers die men in de Poolse winters maakte met doek er toch echt heel aangenaam en toepasbaar uit. Misschien is de moraal van +/- 1°C: In Search of Well-Tempered Architecture wel dat veel van de energieverslindende klimaatinstallaties in onze woningen onnodig zijn en dat met architectuur veel bereikt kan worden. De huidige regelgeving (in ieder geval in Nederland) maakt de toepassing van installaties noodzakelijk, terwijl het de vraag is of die installaties wel echt duurzaam zijn (denk aan energieverbruik, fabricage, onderhoud en vervanging na x jaar). En last but not least, moeten we niet werken aan onze mindset, want moet een hal, gang, etc., echt worden verwarmd? (Tip 4 te zien in Arsenale)

Ook in het Finse paviljoen staat de vernaculaire architectuur en mindset centraal. In een hilarische documentaire opgenomen in 2050 wordt het zeer serieuze probleem van zoetwaterschaarste aangekaart. Naast temperatuur- en zeewaterspiegelstijging heeft de mensheid ook te kampen met een toenemend tekort aan zoet (drink)water. Kostbaar water dat met iedere doorspoeling van het toilet in het riool verdwijnt. De oplossing: huussi, het composttoilet dat voor Finse zomerhuisjes en afgelegen locaties wordt gebruikt. Een ‘radicale’ ingreep om de mensheid op het huussi te krijgen wordt niet geschuwd. Een waarschuwing: een ieder die de documentaire heeft gezien, zal niet meer onbewust de wc doortrekken. (Tip 5 te zien in Giardini, nb het stinkt niet in het paviljoen).

Tot slot: hoe kan je van ontwerpers verwachten dat ze een bijdrage leveren aan de broodnodige systeemveranderingen wanneer hun eigen werkomstandigheden soms uitermate archaïsch zijn, zo vraagt men zich af in het Tsjechische paviljoen. The Office for a Non-Precarious Future ontlokt bij sommigen misschien de gedachte: jaaa dát weten we nu wel, maar hoe brengen we hier verandering in? [Spoiler alert] Het antwoord zal je in The Office niet vinden, maar door de strategische plaatsing van het paviljoen in Arsenale kan je niet om het vraagstuk heen en dwingt het tot nadenken; over hoe de werkomstandigheden zijn en veranderd moeten worden, én over de werkomstandigheden waarbinnen de biënnale tot stand is gekomen. (Tip 6 te zien in Arsenale).

En het Nederlandse paviljoen dan? Ik heb op de biënnale slechts één persoon gesproken die oprecht enthousiast was over de installatie. Hoewel de intenties goed zijn, kan Plumbing the System van curator Jan Jongert (Superuse Studios) niet overtuigen. Jongert maakte een deel van het paviljoen vrij voor Het Waterwerk van ons Geld, dat Carlijn Kingma samen met Follow the Money maakte en dat te zien was in Museum Twente, en nu 24/7 online. In het andere deel staan drie regenwaterretentiesystemen uitgestald: een kant-en-klaar-met-veel-techniek-systeem van een fabrikant, een DIY-systeem gemaakt met gevonden materiaal, en een systeem dat het midden houdt tussen veel techniek en DIY. Jongert wilde de regenwaterafvoer van het Nederlandse paviljoen loskoppelen van het riool en daarmee een voorbeeld zijn voor andere (monumentale) panden in Venetië. De tijd tussen aanstelling als curator (in december 2022 werd bekend gemaakt dat Jongert de curator zou worden) en opening van de biënnale (mei 2023) bleek te kort om dit daadwerkelijk te realiseren. Helaas lukte het hem ook niet om dit voornemen en de urgentie van regenwaterretentie op een visueel aantrekkelijke en overtuigende manier te presenteren. Ook blijft de relatie tussen het indrukwekkende werk van Kingma en de uitstalling van Jongert in nevelen gehuld. Een gemiste kans.