Een bioregionale design aanpak

Atelier LUMA ligt aan de rand van de stad op het achterste deel van Le Parc des Ateliers en wordt alom geprezen om de integrale inbedding in de regio en de experimentele aanpak en onderzoeksmethode. Het park zelf is omringd door een dikke, hoge stenen muur. De glinsterende toren van Frank Gehry, geïnspireerd op de penseelstreken van Van Gogh en gemaakt van spiegelend glas om het licht van de Camargue te vangen, staat op de hoek van het park als schreeuwerig uitroepteken in het landschap.

Het is nu een jaar geleden dat wij (Studio Inscape) de samenwerking aangingen met Atelier LUMA. Het Atelier valt onder de directie van kunstinstituut LUMA Arles dat is opgezet door Maja Hoffmann. Hoffmann komend uit een zeer welvarende familie van Zwitserse farmaceutische giganten investeerde in het Atelier na gesprekken met verschillende ontwerpers die betrokken waren bij haar kunstinstituut. Ik weet niet hoe deze gesprekken zijn gelopen, maar ik kan mij voorstellen dat hierin de liefde voor de plek een belangrijk onderwerp was. Waar ontwerp en kunst vaak worden gezien als generieke vormen en materialen die je in elk tentoonstelling of op elke biënnale zou kunnen plaatsen, gingen de gesprekken hier vast over ontwerp dat specifieke lokaliteiten vertaalt en zich richt op sluitende kringlopen van natuurlijke materialen.

Het is ongeveer 5 jaar geleden dat het Atelier is opgericht en nu lijkt het tijd deze filosofie op andere plekken te testen. Als onderdeel van LINA, een Europees platform voor jonge architectenbureaus, zijn wij gevraagd mee te helpen om de ontwerpmethode van Atelier LUMA inzichtelijk en overdraagbaar te maken. Hun methode, ook wel de Bioregional Approach (bioregionale aanpak) genoemd, is qua concept niet nieuw voor deze tijd, maar de aanpak – methodiek en uitwerking – is wel specifiek en zou handvatten kunnen bieden voor andere ontwerpers met eenzelfde interesse in andere delen van de wereld.

Voor ons project zijn wij verschillende malen naar Zuid-Frankrijk afgereisd. We werkten in het Atelier met de 15 tot 20 klimaatbewuste jonge biodesigners, het vaste team van Atelier LUMA. Deze ontwerpers zijn uit de hele wereld komen aanwaaien omdat dit de plek is waar ze hun interesse voor biomateriaal en ontwerp kunnen combineren. We hielden interviews, bekeken kaarten en lieten onze handen gaan over de mooie stoffen, keramieken en bio-plastics die de ontwerpers produceren. Op deze manier probeerden wij te ontrafelen wat Atelier LUMA sinds de oprichting als methode heeft ontwikkeld. Gedurende het proces waren er verschillende discussies over termen en concepten, hadden wij onze twijfels over de realisatie van idealen, en zagen wij wat er nodig was om huidige denkpatronen op te rekken.

Arles ligt in een regio die je zou kunnen onderverdelen in drie subregio’s, of biotopen: het deltagebied Le Camargue, het bergachtige Les Alpilles en de vlakke landbouwgronden van La Crau. Deze vallen allemaal binnen een radius van 70 km rondom Arles, een getal dat centraal zal komen te staan voor de aanpak, maar voor nu vooral op het Frans landelijk gebied is gebaseerd. In deze bioregio’s begonnen de ontwerpers met het in kaart brengen van afvalstromen, bijvoorbeeld die van de zonnebloemstammen die elke zomer na de oogst achter bleven op de velden. Na laboratoriumonderzoek en vele testen, kan hier nu een bruikbaar materiaal van worden gemaakt dat wordt verwerkt in verschillende meubels en interieurelementen. Deze toepassingen zijn nooit zo grootschalig dat alle afvalstromen worden opgebruikt, maar dit is ook niet het doel, want de zonnebloemstammen kunnen ook gewoon bij de compost gegooid worden. Biobased, regionale materialen spelen in op lokale overschotten, stoten minder CO2 uit en zouden zelf ook op de composthoop kunnen belanden.

Door de goede promotie van de ontwerpen (meubels en gebouw) kwamen er vragen om de ontwikkelde methode ook elders toe te passen. Zo benaderde een consortium van enkele champagnehuizen Atelier LUMA met de vraag om ‘iets’ van hun afvalproduct, de druivenpitjes, te maken. Hier werd het ingewikkeld, want de bioregionale aanpak gaat niet om enkel het verwerken van afvalstromen.

Methode

De bioregionale aanpak is een methode om een bioregio (geografisch, klimatologisch en cultureel onderscheidend) te analyseren op regeneratieve bijproducten van de industrie. Dit zijn producten die hernieuwbaar zijn, altijd natuurlijk materiaal zijn (de zonnebloemstammen en druivenpitten), maar op dit moment niet worden verwerkt en enkel als afval (compost of verbranding) worden gezien. Het doel is om deze producten niet weg te zetten als afval, maar te gebruiken als grondstof. Om dit te doen is een analyse van materialen niet voldoende. Wat ook belangrijk is zijn de ambachten, sociale structuren en cultuur van de bevolking, en het netwerk aan faciliterende locaties in de bioregio. De vraag van de champagnehuizen zal dus op een geheel andere manier beantwoord worden dan enkel het oplossen van hun afvalprobleem.

Twijfels – Realisatie – Idealen

In een parallelle wereld en op een speelse manier is een overtuiging of levenshouding vaak gemakkelijker te ervaren en uit te leggen dan door middel van presentatieslides ergens in een zaaltje. Om deze reden zijn wij gevraagd de bioregionale aanpak te vertalen naar een instrument in spelvorm om geïnteresseerden in de methode in een korte tijd het principe uit te leggen. Het is een introductie in een gedachtegoed en heeft als doel om netwerkdenken, lange termijn denken en enthousiasme voor de bioregio op te wekken. Het spel is een opstap, want daarna komt het echte werk: hoe bewegen we van een spel of utopische wereld – zoals het ommuurde Atelier LUMA zelf soms een beetje voelde – naar andere regio’s?[1]

Oprekken denkpatronen

De bioregionale aanpak nodigt uit om de eigen regio te begrijpen en te onderzoeken op haar grondsoorten, agrarische productielandschappen, vegetatie, onderzoeksinstituten en sociale structuren. Wellicht kunnen we deze aanpak zien als een volgende stap in de huidige trend van water- en bodemsturend ontwerpen. Het vraagt wel om herzieningen in de regelgeving voor onze gebouwde omgeving, er waren heel wat gesprekken met de brandweer nodig om de zonnebloemwandpanelen te mogen toepassen. De aanpak vraagt van de maker ook om een zekere flexibiliteit aangezien er in de toekomst verschillende transities aankomen die de materialenkringloop zullen veranderen.

Tijdens ons laatste bezoek hadden wij het in het projectteam over de uitspraak die al door vele architecten is geclaimd: “Architecture being the daughter of agriculture”. Onze gebouwde omgeving is sterk gekoppeld aan onze lokale aarde en gewassen. Het gaat om een verantwoordelijkheidsgevoel of, zoals wetenschapsfilosoof Donna Haraway het zegt, om een “respons – ability”. Als architecten roepen wij elkaar op om materialen en arbeid lokaal te zoeken – al zijn hier helaas nog wel vaak verre vliegtuigreizen voor nodig. We noemen dit een tussenperiode, een transformatieproces, wat een ambivalente positie creëert. ‘Ambivalentie’ kwam vaker terug tijdens het proces. Zo heeft de aanpak die de lokale bodem, vegetatie en landschap prijst, in deze tijden misschien een extra conservatief rechts randje. Of moet het gezien worden als een aanpak die de tegenstellingen tussen ‘rechts’ en ‘links’ vervaagt en focust op een relatie met onze omgeving (mens en niet-mens)? Daarnaast kunnen we ons afvragen of de klimatologische veranderingen niet sneller zullen gaan dan het oprekken van onze denkpatronen duurt.

Het voorjaar is aangebroken en er lopen weer hordes mensen over Les Parc des Ateliers. Er worden deurhendels van zout gefabriceerd, meubels van Japanse duizendknoop en tegels van strandschelpen. De bioregionale aanpak is een ontwerphouding die vraagt om onderzoek naar de cellen van materiaal, een open houding van de ontwerper en lokale bevolking, en innovatie in gebruik van gereedschappen. De esthetiek is lokaal en doet recht aan wat een materiaal wil, het heeft een bepaalde tijdloosheid zonder generiek te worden. Wordt het geen tijd om de bioregionale aanpak op Nederlandse bodem te testen?