Recensie

De radicale toekomst van Schiphol uiteen geplozen en de kansen die dat biedt

Vincent Kompier, geboren en getogen nabij Schiphol, schreef een review over het boek Leven onder het luchtruim van journalist Tijs van den Boomen en fotograaf Theo Baart. Middels journalistieke planologie onderzoeken zij het landschap dat wordt getekend door de luchthaven. Hoe ziet een radicale toekomst van Schiphol eruit?

Leven onder het luchtruim / door Tijs van den Boomen en Theo Baart (2024) / NAi Boekverkopers / Vincent Kompier

Spread uit Leven onder het luchtruim

Meer glamour. Dat is op een van de eerste pagina’s van het kloeke Leven onder het Luchtruim te lezen. Lang was groei het devies, als het om de nationale luchthaven ging. Meer groei van het aantal vliegtuigen, passagiers, vracht, concurrentiekracht, vrijheid, omzet. En meer glamour. Nu is dat zo ongeveer het laatste wat ik met het huidige Schiphol associeer. Meer glamour als doel raakt een herinnering. Onder de aanvliegroute in Lisse geboren ben ik niet anders gewend dan onder een atmosfeer te verblijven waar altijd wel een vliegtuig doorheen vliegt. Meer herrie, gedoe, gesjoemel en geSchiphol is eerder van toepassing.
Schiphol bezoekend om als jong kind vliegtuigen te kijken, raakte ik vooral gefascineerd door de patio’s die zich tussen de verschillende gebouwdelen van Schiphol bevonden. Leegtes waar, in het kader van de goede smaak, stijl, klasse en glamour die de nationale luchthaven destijds wilde uitstralen, moderne, abstracte, vaak roestvrijstalen kustwerken waren geplaatst.

De luchthaven gelooft in vooruitgang als de enige weg en liet dat lang overtuigend zien. Maar is anno 2024 de weg van groei die gevlogen wordt nog wel de juiste? Welke kansen bieden radicale ruimtelijke keuzes? Al journalistieke planologie bedrijvend zochten journalist Tijs Van den Boomen en fotograaf Theo Baart het uit. Zij zijn gefascineerd door Schiphol. En dan met name over hoe de luchthaven zich heeft ontwikkeld, en wat daarin beter zou kunnen. Het leidt tot een boek waar in vierhonderd pagina’s een stortvloed aan informatie, feiten en meningen over de lezer wordt uitgestrooid. Hoofdthema: krimp van het aantal vluchten mag dan wel op de agenda staan; het landschap onder het luchtruim, dáár kijkt niemand naar om. De auteurs doen een dappere en zeer prettig leesbare poging om de ruimtelijk, programmatische, politieke en economische landschappelijke kluwen die Schiphol heeft veroorzaakt, te ontwarren. Daarmee komen ze dusver dat de lezer regelmatig de wenkbrauwen zal fronsen. Het boek fileert genadeloos een aantal mythes.

Zoals de mythe dat ruimte in Nederland goed geordend wordt, gebaseerd op het helder, transparant, en zo eerlijk mogelijk afwegen van belangen. Mispoes. In gevalletje Schiphol wordt er door Schiphol zelf, de luchtvaartmaatschappijen, en andere partijen gesjoemeld, gesmierd, verdekt, geschoven als het om ruimtelijke afwegingen gaat. Ook de nationale overheid laat het gebeuren. Dat maakt de huidige situatie voor velen onhoudbaar. Als eerste voor de direct omwonenden. Zij worden horendol van de sterke toename van het aantal vluchten. De geluidsoverlast is significant toegenomen doordat de luchthaven steeds maar weer blijft groeien en groeien, en dat terwijl bij het openen van de Polderbaan in 2003 plechtig werd beloofd dat de geluidsoverlast juist zou afnemen. Horendol worden ze van de politieke spelletjes die er gespeeld worden  met de ‘normale’ ruimtelijke ordening. In de tijd dat de Aalsmeerbaan steeds frequenter wordt gebruikt, legt Uithoorn, pal tegen de grens van de LIB-4 zone waarbinnen wegens geluid niet gebouwd mag worden, nieuwbouwwijk Legmeer-West aan.

Leven onder het luchtruim / door Tijs van den Boomen en Theo Baart (2024) / NAi Boekverkopers / Vincent Kompier

Spread uit Leven onder het luchtruim

Het is verbijsterend om te lezen dat er een geluidmeetlandschap is ontwikkeld. Waar, verbeeld door de prachtige foto’s van Baart, het soms zoeken is naar geluidmeetapparatuur. Dat meten is helemaal niet bedoeld om de overlast te meten, om deze vervolgens op basis van deze gegevens te verminderen, maar om het bedrijf Schiphol beter zicht te geven hoe ze geluidsoverlast zo breed mogelijk over de hele regio kan smeren. Wordt te veel lawaai gemeten op locatie A dan wordt fluks de baan op locatie B geopend: er zal en moet gevlogen worden. De foto’s van Baart maken dat de lezer niet meer zonder vooroordelen de ruimte rondom Schiphol zal bekijken, maar altijd op zoek zal gaan naar de half verstopte meetapparatuur die de luchthaven de ruimte geeft om maar te kunnen blijven groeien.

Tweede mythe die aan stukken gaat, is de zogeheten noodzaak van de luchthaven voor luchtvaart gebonden bedrijvigheid. Van den Boomen en Baart tonen overtuigend aan dat de bloemenveiling in Aalsmeer allang niet meer zo sterk afhankelijk van de nabijgelegen luchthaven is dan de mythe doet geloven. Ondertussen wil de veiling haar ruimtelijke positie niet opgeven. Doodsbang dat de ruimte die nu niet gebruikt mag worden voor woningbouw wegens Schipholgeluid, ooit bebouwd zou kunnen gaan worden en toekomstig bewoners zouden gaan klagen. Niet over vliegverkeer, maar over het zware vrachtverkeer dat nu de veiling aandoet. Kafkaesikiaanser, zoals we dit soort situaties in mijn vriendenkring duiden, bestaat niet.
Ook het zogeheten land-use transport feedback cycle wordt met voeten getreden. Deze cyclus is een Gouden Wet die altijd opgaat: infrastructuur aanleggen om woningen of kantoren te ontsluiten leidt altijd tot de vraag naar méér infrastructuur. Het immer groeiende Schiphol leidt tot vraag naar bedrijfsruimte, die volop in de omgeving wordt aangelegd. Vervolgens roept deze groei aan bedrijvigheid groei aan infrastructuur op. Waar niet altijd rekening mee gehouden wordt; bestuurders en politici blijken verbaasd als groei van bedrijvigheid meer infrastructuur oproept. Die ‘cycle’ verrast hen telkens weer. De vele brede wegen rondom de veiling in Aalsmeer laten deze cyclus goed zien.

Derde mythe is die van het open landschap rondom Schiphol. In 1985 was het gebied tussen Haarlem en Amsterdam een van de eerste Rijksbufferzones die de oprukkende verstedelijking diende tegen te houden. Anno 2024 kun je je afvragen of het inderdaad de (vele) beleidsplannen als Bijzonder Provinciaal Landschap en NatuurNetwerkNederland zijn die de ruimte openhouden, of dat zoiets banaals als de geluidstrog die Schiphol om zich heen heeft zich verspreidt. De nieuwbouwwijk Kreekrijk in Assendelft-Noord krijgt een bizarre stedenbouwkundige vorm: een schuine, niet in het polderlandschap passende sloot. Een sloot die exact samenvalt met de Lib4-zone, waarbinnen niet gebouwd mag worden.

Leven onder het luchtruim / door Tijs van den Boomen en Theo Baart (2024) / NAi Boekverkopers / Vincent Kompier

Spread uit Leven onder het luchtruim

En zo hobbelen we voort als het om de ruimtelijke ordening rondom de nationale luchthaven gaat, zonder oplossingen te bedenken door écht keuzes te maken. Met als gevolg dat rondom een vervreemdend landschap is ontstaan. Waar voormalig kwekers hun kassen laten verpieteren, uit angst bouwrecht mis te lopen als ze de kassen zouden slopen. En waar er in Amstelveen geen woningen onder de aanvliegroute naar de Buitenveldertbaan mogen worden gebouwd, maar waar als je wonen short stay noemt, het ineens wél mag.

Al lezend val je van de ene verbazing zo in een andere emotie. Zo blijkt dat de luchthaven geluidstroggen aanlegt. Hierdoor ontstaan landschappen zoals we die in Nederland amper kennen. Hier en daar leeg, niet om de schoonheid van het landschap te kunnen ervaren, maar om ruimte te geven aan de lawaaivliegtuigen die er elke paar minuten overdenderen. Een kruising tussen een bedrijventerrein in verval en het Vlaamse platteland dat totaal versnipperde suburbanisatie laat zien. Zoals de auteurs haarscherp en komisch het landschap dat rond de Aalsmeerbaan ligt fileren. Plekken waar de geluidstrog als een donkere schaduw over het land ruimte biedt voor het ongeplande. Voor die rommelige keukenla-activiteiten die ieder huis kent, maar die binnen de Amsterdamse stadsgrenzen allang overgegentrificeerd zijn.

In het boek worden alle start- en landingsbanen langsgelopen, met alle ruimtelijke, politieke en sociale effecten die zij veroorzaken. Ik ken geen boek waar ik tijdens het lezen zo vaak heen en weer heb gebladerd: om bronnen op te zoeken, voor verwijzingen naar onderwerpen en lemma’s als “welgesteld Buitenveldert”,“het alomtegenwoordige recreatielandschap”,of “afvoerputje”.. Aanvankelijk licht irritant, maar het onderwerp is dermate fascinerend dat je dit al lezend voor lief neemt. En voor wie lezen niet genoeg is: achter in het boek leent de QR-code tot het zelf exploreren van de ruimte rondom de luchthaven. De code leidt tot bijna tweehonderd kilometer aan verkenningen, langs zes fietstochten rondom de zes start/landingsbanen.

Leven onder het Luchtruim / door Tijs van den Boomen en Theo Baart (2024) / NAi Boekverkopers / Vincent Kompier

Spread uit Leven onder het luchtruim

Na zes heldere beschrijvingen  — terecht wordt ook de heel veel gebruikte Oostbaan als Schiphols’ zesde baan genoemd  — wordt in het slothoofdstuk de toekomstkaart getekend. De auteurs komen met ideeën en dragen oplossingen aan die anderen niet altijd hardop durven zeggen, zoals het sluiten van een van de start/landingsbanen. De economie zou dat best aankunnen, en er komt megaveel ruimte vrij voor andere functies, zoals de broodnodige woningen. Zij stellen de sluiting van de Aalsmeerbaan voor. Door sluiting zou  veel ruimte vrij  komenvoor woningbouw  in de nabijheid van veel werkgelegenheid.
Hier geven ze een waarschuwing bij: focus niet alleen op wonen, maar ook op ruimte voor groen en recreatie. Zo zien zij kansen voor het ontwikkelen van een nieuwe groene scheg aan de reeks scheggen die Amsterdam nu heeft: de Amstelscheg in het zuiden, de Osdorperscheg in West en dan straks mogelijk de Westeinderscheg. Daar kan ten zuidwesten van Amsterdam een groene verbinding ontwikkeld worden van het Amsterdamse Bos tot aan de Westeinderplassen.

Een andere genoemde oplossing, is een nader onderzoek naar herriebestendige stedenbouw. Nu mag wonen onder de landingsbaan niet, maar voor wie dat geen probleem is: waarom zou hij/zij daar dan niet mogen wonen? Los van het gevaar, waar de auteurs nadrukkelijk niet voor pleiten, zijn er dan best plekken te vinden waar dan wel gewoond zou mogen worden. Hier raken de gedachten van de auteurs lichtelijk de modelspoorbaanstedenbouw.
Wonen onder een fijnstof- en kerosinebaan lijkt me nogal ongezond en niet nastrevenswaardig. Natuurlijk zijn deze auteurs niet naïef, maar door de wol geverfd. Ze weten heus wel dat dit niet van vandaag op morgen mogelijk is. Desondanks is deze manier van ruimtelijk ordeningsdromen charmant, want ze durven wél, ongeremd door mogelijke luchtvaart- of andere belangen.

Hulde aan sponsoren en financiers, die soms anoniem willen blijven om een boek en project als dit mogelijk maken. Zodat een heldere, kritische, maar zeker ook opbouwende blik, op de bizarre wereld die Schiphol heet, mogelijk is.
De journalistieke planologie zoals Baart en Van den Boomen hun aanpak noemt, overtuigt. Er is zeer degelijk gekeken naar het grootste probleem dat Schiphol veroorzaakt: geluidsoverlast. Ze zijn bij zo veel experts langs geweest, en hebben al deze kennis weten te vatten in een helder en scherp geschreven boek. Niet alleen de tekst overtuigt, juist de foto’s van Baart maken dat de invloed van Schiphol op de omgeving knalhelder in beeld worden gebracht. Bijna altijd is er wel ergens een vleugel op de foto’s te herkennen. Beeld dat gedomineerd wordt door de effecten van het geluidstroglandschap: half vervallen bedrijventerreinen aan de ene kant, maar ook grote open leegtes aan de andere.

Daarmee is het boek een oproep —zelf noemen ze het een handreiking, maar dat is echt te bescheiden — aan ruimtelijk ontwerpers, stedenbouwkundigen, landschapsarchitecten om hun onderzoekswerk en daaruit voortvloeiende gedachtegoed over een ander Schiphol verder te brengen. Een oproep om de toekomst van Schiphol nu eens toekomstbestendig vorm te geven.

Leven onder het luchtruim / door Tijs van den Boomen en Theo Baart (2024) / NAi Boekverkopers / Vincent Kompier

Spread uit Leven onder het luchtruim

Enkele gerelateerde artikelen