Hoe kunnen we ‘samen’ ruimte maken?

Onlangs wandelde ik in het centrum van Antwerpen langs ‘den oudaan’, de politietoren die door Renaat Braem werd ontworpen en sinds 1966 de skyline van Antwerpen mede bepaalt. Een kleine vijftig jaar na de oplevering verhuisde de politie naar een andere plek, weg van het centrum, dicht bij de autosnelweg. De stad Antwerpen zette de toren te koop voor 10 miljoen euro. Op dat moment zaten ergens in een Antwerps café enkele jongens samen die zich de vraag stelden: “waarom zouden wij zelf niet ‘den Oudaan’ kopen?”

Niemand van hen had het geld op hun spaarrekening, maar de idee bleef wel nazinderen: wat als we nu dit gebouw met vele Antwerpenaren samen zouden kopen? En zo geschiedde het dat de facebookpagina ‘Wij kopen Den Oudaan’ werd gemaakt en mensen zich aansloten bij het initiatief. Ook ik met mijn architectuurpraktijk RE-ST samen met een 50-tal andere organisaties deed mee. Het waren voornamelijk mensen uit de omliggende buurt die meerwaarde wilden geven aan deze wijk, om samen een ‘Toren van en voor het volk’ te maken, zoals Renaet Bream het zelf ooit gewild had. Ons potentiële programma om de toren te herbestemmen bestond uit ruimtes voor kleine bedrijven, co-workingruimten, ateliers voor beginnende modeontwerpers, en ruimtes voor enkele socio-culturele organisaties en horeca. Helaas werd ‘den Oudaan’ niet aan onze burgergroep maar aan een Vlaams projectontwikkelaar verkocht die 2,5 keer de vraagpijs kon bieden. Deze droom moesten we opbergen, maar de hummuslaag die de stadsbredebeweging ‘Wij kopen Den Oudaan’ heeft doen ontstaan, is gebleven.

De jongens in dat Antwerpse café hadden net het collectief Endeavour opgericht, een sociaal-ruimtelijk onderzoeksbureau dat ijvert voor een mensgerichte, sociale en duurzame aanpak van ruimtelijke transformaties. Het collectief vertrekt vanuit de vaststelling dat onze leefomgeving gedeeld is, en met de overtuiging dat meerstemmigheid van de samenleving een meerwaarde kan bieden bij het vormgeven van onze ruimte. Ze willen de behoeften en belangen van verschillende groepen beter begrijpen en deze tegen elkaar afwegen om tot duurzame sociale en rechtvaardige projecten te komen.

Het project ‘Wij Kopen Den Oudaan’ dat in 2015 gehonoreerd werd met een BWMSTR Label door de Vlaams Bouwmeester was één van hun eerste projecten waarmee ze hun visitekaartje afgaven. De idee om samen met vele stake- en shareholders samen een project te ontwikkelen, kreeg verdere wortels die zich vertaalden in de ontwikkeling van een ‘Open Promotoren Platform’, een vastgoedonderneming voor iedereen. Het doel van dit project, in opdracht van Vlaanderen Circulair, is leegstaande en onderbenutte ruimte in het bestaande patrimonium blootleggen en tegelijk de coöperatieve ruimtelijke ontwikkeling democratiseren, opschalen en de slaagkansen ervan maximaliseren. Daarom ontwikkelde Endeavour een theoretisch kader wat zowat de ontbrekende schakel moet vormen tussen de diverse partners betrokken bij het succesvol realiseren van circulair ruimtegebruik. Het waren dit soort studies en initiatieven die het klassieke vastgoeddenken durven te herdenken waardoor er in Vlaanderen enkele ontwikkelaars geïnspireerd werden om het anders aan te pakken. Tegelijkertijd ontdekte Endeavour dat het omzetten van een dergelijk platform in de praktijk niet zo evident is. Het coöperatief model is nog steeds een olifant binnen de proseleinen winkel van het privaat eigenaarschap.

Dat neemt niet weg dat Endeavours visie en aanpak verfrissend was en is binnen het Vlaamse architectuurlandschap en wellicht ook daarbuiten. Ondertussen zijn ze tien jaar bezig en vieren ze dit met het boek Samen ruimte maken waarin ze lessen uit hun pionierswerk willen trekken en meegeven aan zij die het willen horen. Hun werkveld omvat zowel het embryonale moment van de opstart van een project tot de realisatie ervan. Van een ruimtelijke probleem naar een onderzoeksvraag, van een idee naar een plan, van een ontwerp naar een realisatie. Dit kan bijvoorbeeld gaan van nadenken over het uitschrijven van een projectdefinitie voor het stadhuis in Leuven tot het implementeren van een fietsgroenstructuur in Kortrijk, van de opstart van een gemeentelijke dialoog rond wonen tot samen met winkeleigenaars een Brusselse wijk herdenken.

Ikzelf werk al jaren samen met hen aan de zoektocht hoe we aan leegstaande kerken nieuwe betekenisvolle invullingen kunnen geven. Meer dan veertig kerken werden onderzocht. Het resulteerde onder meer in de ontwikkeling, samen met Sven Sterken (KULeuven) van een online tool ‘bestemmingsprofiel’ voor het Agentschap Onroerend Erfgoed. Dat je met alle betrokkenen zoals kerkfabriek, bisdom, gemeente, buurt, … moet samenzitten klinkt uiteraard evident. De methodiek en aanpak van Endeauvour heeft mij echter geleerd dat je dit niet als iets vrijblijvends mag opvatten, maar dat je dit volwaardig en structureel moet implementeren in het ontwerpproces wil je de slaagkansen verhogen.

Zoals in de inleiding van het boek vermeldt, moeten we Samen ruimte maken beschouwen als een schetsboek. De colofon van het boek verraadt dat er vele auteurs zijn die meegewerkt hebben aan het boek. De meesten onder hen zijn actief binnen de coöperatie Endeavour en verwoorden de verschillende meningen binnen het team zelf. Daarnaast reflecteren enkele gastauteurs over Endaevour’s praktijk.
Het boek is hiermee verzameling geworden van ideeën die de auteurs graag willen delen met de lezer. Ze worden gevoed met ervaringen en enkele praktijkvoorbeelden om hun theorie ook concreet te maken. De titels lezen als tien memo’s, tien handvaten. Het eerste deel omvat vijf thema’s die vooral het ‘actief luisteren’ impliceren: vervlecht het sociale en het ruimtelijke, omarm verhalend denken, neem gedurfde posities in, luister naar alle stemmen, en versterk het momentum. Het tweede deel omschrijft vijf kwesties die eerder ‘stimuleren’ en tot actie wil aanzetten: deel samen ruimte, stimuleer duurzaam gedrag, strijd voor sociale rechtvaardigheid, wapen de toekomstige ruimtemakers, en durf sociaal te ondernemen.
Het zijn stuk voor stuk boeiende inzichten waar we als ontwerpers veel van kunnen leren. Het boek is daarmee uitnodigend en meerstemmig. Het gaat over meer dan enkel ‘participatie’; het is een voortdurend zoeken naar de veelheid van stemmen van diverse actoren binnen projecten en processen en die naar waarde weten te schatten. Het is steeds zoeken naar verbinding, naar het beter definiëren van ruimtelijke condities en het connecteren met het menselijke, alsook het niet-menselijke.

In de praktijk zijn architecten meestal blij als we een fysieke opmeting aangeleverd krijgen van een gebouw of een site. Endeavour leert ons dat we ook een ‘mentale opmeting’ zouden moeten hebben alvorens aan een ontwerpopgave te beginnen om zo een zinvolle brug te kunnen slaan tussen het ruimtelijke én het sociale. Het grondig in kaart brengen van de behoeften en dromen die van belang zijn voor een project geven evenzeer een meerwaarde mee aan ons ontwerpers, alvorens de ontwerppotlood op te nemen. Endeavour tracht dit te doen op verschillende schaalniveaus, of het nu gaat om een herbestemming van een gebouw, een heraanleg van een straat of het verduurzamen van een gebied. Het aanleveren van een ‘mentale opmeting’ zou integraal onderdeel moeten zijn van goed opdrachtgeverschap. Er is echter nog veel werk aan de winkel om dit ‘ingeburgerd’ te krijgen, laat staan dat opdrachtgevers daarvoor extra willen betalen terwijl net hier winsten kunnen gevonden worden.

Als ontwerpers worden we geleerd om goede antwoorden te geven op ruimtelijke vragen. Maar zelden durven we de vragen zelf te bevragen uit angst de opdracht mis te lopen. Ook een goed antwoord op een slechte vraag is slecht, stelde de Britse architect Cedric Price. En hij heeft gelijk. We zullen als ontwerpers nog kritischer moeten zijn op de ontwerpvraagstukken die ons worden voorgelegd. In het boek wordt er verwezen naar het initiatief Stadsform dat ontstaan is vanuit Endeavour. Het is een centrum voor dialoog over de stad van morgen dat gevestigd is in de Antwerpse Stadswaag. De stad is de vraag, de dialoog is het antwoord.
Met het Stadsform initiatief heeft Endeavour een plek gecreëerd waar iedereen samen kan komen om in dialoog te gaan over diverse ruimtelijke thema’s die de stad aanbelanden. Meer en beter luisteren naar zoveel mogelijk visies en inzichten kan ons alvast helpen om ‘de vraag’ scherper te krijgen. Maar ‘luisteren’ betekent niet om alle meningen slaafs te volgen of om enkel voor het compromis te gaan. Als ontwerper blijft het belangrijk om steeds op een empathische wijze verantwoordelijkheid te nemen. Het noodzaakt je als ontwerper om met argumenten te komen, niet met verkooppraatjes.

Momenteel zien we in de ontwerppraktijk dat de BIM (Building Information Modelling) hoogdagen viert als zogenaamde holistische proces van het creëren en beheren voor informatie van bouwprojecten. En als we dit straks gaan koppelen aan AI-ontwerpen is onze rol als ontwerper misschien wel helemaal uitgespeeld, zo vrezen sommigen. Maar niets is minder waar. Laat ons een PIM ontwikkelen en agenderen. Het ‘People Information Modelling’ zoals wij het op ons kantoor benoemen. Laat ons vooral daar tijd in investeren want “buildings are easy, but people are hard”, zijn wijze woorden die collega William Mann van WMM architects ooit met ons deelde. Het fysiek bouwen van een gebouw is vrij rationeel. Maar we doen het samen met en voor mensen die ook vanuit emotie denken en handelen. Dat maakt het ontwerpproces heel boeiend en verrijkend, maar tegelijkertijd ook verlammend en frustrerend. Een opdrachtgever die niet weet wat hij wil of voortdurend van gedachten wisselt, een vergunningverlenende overheid die soms een wispelturig vergunningenbeleid heeft door een gebrek aan planningskader, een buurt die niet altijd (terecht of niet) gediend is met een nieuw project als buur, een aannemer die onder tijds- en gelddruk moet samenwerken met arbeidskrachten die steeds minder het ambacht eigen zijn… Maar ook ontwerpers luisteren niet altijd en stellen soms hun eigen gelijk boven die van anderen. Het maakt het allemaal alleen maar vermoeiender en complexer. De meeste lezers zullen dit wel herkennen. Endeavour leert ons alvast bewust om te gaan met deze fricties door deze niet uit de weg te gaan maar ook deze kant van het verhaal een plek te geven tijdens het ontwerpproces. Het zal niet altijd tot succes leiden, we moeten eerlijk blijven, maar de intentie is alvast hoopvol.

Tijdens de boekpresentatie van Samen ruimte maken was onder meer Ivo Nio als ‘eerste lezer’ uitgenodigd vanuit zijn ambt als Sociaal Bouwmeester van Groningen. Hij bewaakt het sociale karakter van alle toekomstige ruimte plannen van die stad. Ik vond het een inspirerend verhaal en vroeg me af wat er was gebeurd wanneer tien jaar geleden Antwerpen ook een Sociaal Bouwmeester zou hebben gehad. Hadden we dan wel samen ‘den Oudaan’ kunnen kopen? Was ons voorstel dan meer waard geweest dan het geld van de ontwikkelaar? Momenteel staat de toren nog steeds leeg wachtend op een nieuwe bestemming.