Hoop en realiteit bij de wederopbouw van Oekraïne en Gaza

Wederopbouw is de voortzetting van oorlog met andere middelen. De overwinning van het vrije westen op Nazi-Duitsland werd gesymboliseerd door de modernistische principes waarop de wederopbouw van Rotterdam is gebaseerd. Flash forward. Het door het Russische leger verwoestte en ontvolkte Marioepol wordt momenteel wederopgebouwd op zijn Russisch, voor Russische kolonisten ter verdere russificatie van Oekraïne. Gaza wordt, als het aan sommigen ligt, getransformeerd in een hyperkapitalistische stad.
Ook ‘Europa’ slaat piketpaaltjes. Dichtbij de frontlinie ligt Kharkiv, zwaar onder vuur en met een groot deel van haar bevolking gevlucht naar het westen van Oekraïne. Juist voor Kharkiv is de Londense architectuurlegende Norman Foster bezig om door middel van charrettes, prijsvragen en visionaire ontwerpen een toekomstbeeld van ongekende moderniteit, inclusiviteit, duurzaamheid en optimistisch ondernemerschap te schetsen. De zwaar beschadigde stad, met een uiterst onzekere toekomst voor zich, wordt als zo alvast geabsorbeerd in de eco-modernistische Europese stedelijke consensus.

Op 24 februari 2022, toen Rusland Oekraïne binnen viel, was in The Independent School for the City de jaarlijkse Dirty Old Town cursus begonnen. Twee deelnemers hadden wortels in het toen nog vrije Marioepol. We maakten van dichtbij mee hoe zij vanaf de allereerste dag verhitte pogingen om in contact te komen met hun belegerde familie, combineerden met het maken van visionaire plannen voor de stad, onmiddellijk uit te voeren na de onvermijdelijke overwinning op de vijand.

De onbetwiste heroriëntatie van de voormalige Sovjet staat op het Westen vanaf de Maidanrevolutie in 2014 werd beantwoord met Westerse politieke en financiële steun voor de terugvechtende republiek. Het duurde slechts weken voordat de vele Oekraïense architecten en stedenbouwkundigen in Nederland zich hadden georganiseerd en hun Nederlandse collega’s optrommelde om gezamenlijk plannen te ontwikkelen en samenwerkingsverbanden op te zetten. De oorlog was uiteraard rampzalig, maar over het wenselijke toekomstbeeld was iedereen het eens: Oekraïne moest voor haar wederopbouw een hele nieuwe generatie van ontwerpers mobiliseren, voorzien van state-of-the-art ontwerptools, en de laatste theoretische inzichten op het gebied van planning, stedenbouw en architectuur.

De wederopbouwopgave voor Oekraïne was voor de Independent School for the City aanleiding voor het starten van een seminar over de wederopbouw van door oorlog of natuurrampen verwoeste steden als een ontwerpopgave. We noemde de serie Fables of the Reconstruction. Een van de eerste sprekers was architect en stedenbouwkundige Jan Willem Petersen, werkzaam voor het ministerie van Defensie en met praktijkervaring in Afghanistan en Irak. Hij stelde dat de wederopbouw van Oekraïne in feite een peulenschil is, vergeleken bij de opgaven in de regio die hij kende. Over Oekraïne heerst in West Europa immers een overtuigende consensus over wie the bad guys zijn en wie the good. Er is een politieke consensus over de economische en politieke samenwerking met draagvlak zowel in Oekraïne als in Europa. En bovendien bezit Oekraïne een institutioneel kader dat zich leent voor moderne planning op westerse leest. Allemaal zaken die ontbreken in de verpulverde steden in het Midden-Oosten, waar het Westen door de bevolking bovendien wordt geassocieerd met destructie, vernedering en chaos.

Petersen’s woorden werden bevestigd tijdens de bijeenkomst over de wederopbouw van Gaza. Geen opgeruimd optimisme tegen een achtergrond van een officiële consensus over Nederlandse steun aan de slachtoffers van het conflict, maar een heftig, emotionele, bijeenkomst over de meest basale rechten van de Palestijnse bevolking op erkenning, waardigheid en leven. Ter sprake kwam de repressie door Nederlandse instituties zoals de Faculteit Bouwkunde van de TU Delft met betrekking tot bijeenkomsten uit solidariteit met de inwoners van Gaza.
De avond was een aangrijpende combinatie van statements van steun voor de strijd van de Palestijnen en persoonlijke uitingen van angst, verdriet en frustratie. In tegenstelling tot de bijeenkomsten over de wederopbouw van Oekraïne waren er dit keer geen vertegenwoordigers van grote architectenbureaus, universiteiten of overheidsinstellingen aanwezig.

De uiteindelijke wederopbouw van zowel Gaza als Oekraïne zal worden bepaald door economische structuren en politieke patronen die groter zijn dan de oorlogen zelf en killer en zakelijker dan de achterliggende megalomane apocalyptische dromen van de politieke leiders. De oorlogen en de daaruit voortkomende verwoestingen geven onderliggende ruimtelijke verbindingen tussen landen en zelfs continenten de ruimte om ten volste uitgebuit te worden.
Dit is een fenomeen dat typisch is voor de wederopbouw van verwoeste steden en het bepaalt voor een belangrijk deel de context voor het stedenbouwkundig ontwerp. Zo kon met de wederopbouw van Rotterdam en van Nederland de functie van de haven als een Europese poort voor de wereldhandel geoptimaliseerd worden en het wirtschaftswunder van de naoorlogse Duitse industrie gevoed worden. Hetzelfde gold voor de wederopbouw van Japan tijdens de bezetting door Amerika. Niet alleen Tokyo, Hiroshima en Nagasaki werden opgebouwd, maar gelijktijdig werd óók een moderne hoog technologische outpost van Amerika in Oost Azië gesticht. De wederopbouw van Japan en Europa na de Tweede Wereldoorlog en de vele tientallen miljarden dollars die Amerika daarin investeerde, was cruciaal voor het inrichten van een wereldomspannende vrijhandelszone: de Pax Americana. Tegelijkertijd bouwde de Sovjet Unie aan een even sterke familie van communistische landen. Achter de opererende netwerken van politieke invloed zaten internationaal actieve advies- en ontwerpbureaus. Het is op dit moment niet veel anders.

In Oekraïne zien we al hoe er een concentratie van investeringen en contracten plaats vindt in het westelijke deel van Oekraïne, waar de aansluiting op het Three Seas Initiative (3SI) moet komen. 3SI is een handelscorridor die landen gelegen aan de Adriatische, Oostzee en Zwarte Zee met elkaar verbindt. Het economische en infrastructurele bindweefsel dat wordt aangelegd, is in principe in het belang van de huidige Oekraïense bevolking en vormt de uitwerking van een breed gevoelde wens om zich te integreren in Europa. Op dit moment is alleen onduidelijk om hoeveel van het Oekraïense grondgebied het om zal gaan, het Westen investeert al heel lang niet meer in oostelijk Oekraïne, en hoeveel gedwongen extractie van mineralen het land moet toestaan als betaling voor de investeringen en voor de militaire hulp. Het is op dit politiek-economische raster dat de wederopbouwplannen van de Oekraïense steden worden getekend.

Gelijktijdig is binnen en buiten Oekraïne een fascinerende scene van jonge ontwerpers en activisten bezig met een buitengewone inhaalslag op het gebied van stedenbouwkundig ontwerp. De enorme urgentie, de onzekere toekomst en de volksverhuizingen tussen Oost-Oekraïne, West-Oekraïne en West-Europa veroorzaken een gisting van ideeën en een steile leercurve voor de jonge Oekraïners die nu al voor een hele reeks uiterst vernieuwende plannen hebben geresulteerd. Alexander Shevchenko (Restart Ukraine) en Oleksandra Naryzhna en Anastasia Palii van Urban Reform werken bijvoorbeeld in een breed en internationaal netwerk tussen de architectuurscholen van Kyiv en Charkiv, Nederlandse architectenbureaus, Engelse onderzoeksinstituten en ngo’s. Zij ontwikkelen een stedenbouwkundige methodiek die elementen in zich draagt van participatief ontwerp en concept-gestuurde ruimtelijke ordening.
Twee werkelijkheden komen elkaar tegen: enerzijds de bottom-up stedenbouw die de laatste decennia opgang heeft gemaakt in de ontwerpopleidingen van de Global North, anderzijds de keiharde werkelijkheid van een natie die beseft dat zij zal moeten leven met een dagelijkse existentiële vijand in de vorm van buurland en bezetter Rusland. Dit leidt onder andere tot experimenten met het radicaal verkleinen van de schaal van stedelijke infrastructuur tot een netwerk van lokale voorzieningen, waarvan het geheel minder kwetsbaar is voor aanvallen met drones, raketten of sabotage. Tactical Urbanism krijgt in Oekraïne een betekenis die het acupuncturele en het hyperlokale verenigt met het militair-technische. Men hoopt de Oekraïense steden en dorpen dusdanig te herstructureren dat zij een autonome resilience hebben, ook al worden de grootschalige infrastructurele netwerken vernietigd of geblokkeerd. Dit vergt een integrale visie, een planningsapparaat en een investeringsstructuur die de regionale en zelfs de internationale projecten verbindt met de lokale gemeenschappen.

In Gaza is de vernietiging van de gebouwenvoorraad en de infrastructuur bijna totaal en bestaat er geen uitzicht op een overheidsapparaat dat de wederopbouw zou kunnen coördineren of legitimeren. De militaire stedenbouwkundige Petersen leerde van de wederopbouw van eveneens nagenoeg volledig verwoeste steden als Mosul in Irak, dat de allereerste acties al cruciaal zijn voor de lange termijn van de wederopbouw. Het rücksichtslos puinruimen waartoe men geneigd is, vervaagt eigendomsgrenzen en maakt het onmogelijk voor de bewoners om hun leven opnieuw in te richten op hun eigen perceel.

Petersen stelde dat juist in de meest acute ingrepen de condities gecreëerd kunnen worden voor de lange termijn. De lange termijn wordt bepaald door wat er op korte termijn gebeurt. Het herkenbaar maken van de oude nederzettingsstructuren, het bij elkaar houden of opnieuw bij elkaar brengen van verdreven gemeenschappen, het met de hand, met het aanwezige puin wederopbouwen van een buurt, huis voor huis, al dan niet gesanctioneerd door een plannende overheid, kan de Gazanen helpen vast te houden aan hun grond. Daarbij is er voorlopig geen enkele zekerheid dat de VN een rol zal spelen in de wederopbouw van Gaza, zelfs niet dat de huidige bewoners van Gaza er zullen mogen blijven wonen.

Tegelijkertijd, de situatie vraagt om het herstel van grootschalige infrastructuren voor de eerste levensbehoeften, zonder dat er een legitieme partij met voldoende macht is om dit te plannen, laat staan uit te voeren. Dit kan leiden tot een redelijk lineair wederopbouw proces, met enorme investeringen door de Verenigde Staten, Saudi Arabië en de UAE. Steun in de vorm van financiële diensten, governance adviezen, infrastructuur en vastgoed die geleverd worden door multinationals als ingenieurs en bouwbedrijf Bechtel, engineering en projectmanagement reuzen als Aecom, de ‘Big Three’- McKinsey, BCG en Bain voor management consultancy, banken als JP Morgan, Bank of America, en Citigroup  voor het geld, en wellicht als lokale partij de Saudi Binladin Group voor het bouwen en aanleggen.

De immense investeringen in de wederopbouw van Gaza zouden door een dergelijke structuur terugvloeien in de Amerikaanse en Saudische economie, en wellicht de Nederlandse als de baggeraars van Boskalis en de kassenbouwers van Van der Hoeven een deel van de koek weten te bemachtigen, zoals valt te verwachten. Ook zij behoren immers tot de usual suspects in de internationale scene van megaprojecten voor autoritaire regimes. Als resultaat kunnen we dan een Dubai/NEOM/Singapore hybride verwachten. De plannen die reeds door de regering Trump en minister president Netanyahu zijn gepubliceerd, gaan uit van een massale verplaatsing van de Gazaanse bevolking, tijdelijk of permanent, een tabula rasa, en vervolgens een top-down ingegeven herbouw van de strook, als kolonie van de VS, als Israëlisch grondgebied, als een ‘zelfstandige’ Palestijnse staat of als iets anders.

Voor een extreme situatie als Gaza, is de ervaring van Rotterdam als wederopbouwstad overigens een voorbeeld voor hoe het absoluut niet moet. In Gaza zijn de eigendomsgrenzen en de fysieke puinhopen en de aanwezigheid van de bevolking het bewijsmateriaal en de getuigen van de etnische zuivering van Gaza. Het projecteren van nieuwe plannen, vergezichten en schema’s op het gebied – hoe goedbedoeld ook door enkele ontwerpers – versterkt het paradigma van de schone lei. De fabel van de wederopbouwstad als een feniks die herrijst uit de as – zoals Rotterdam – is dodelijk voor een gebied als Gaza omdat het zo gemakkelijk misbruikt wordt door de dominante machthebbers in de regio, Israël en Amerika.

Met de wederopbouwopgave voor Gaza staren we als vakgemeenschap in een ravijn van onmogelijke dilemma’s voor het ontwerp. Hoe werken we bottom-up en contextueel als het gaat om honderdduizenden gebouwen die verwoest zijn? Hoe werken we top-down als de bezetters en hun bondgenoten fundamenteel te kwader trouw zijn? De enige overtuigende lange termijn ‘strategie’ is dat iedere dag dat de Gazanen weten te overleven, en waar ze wonen of woonden iets weten terug te bouwen, winst is. Bij ieder muurtje dat wederopgebouwd wordt en ieder bed dat wordt neergezet, wordt het iets moeilijker voor het wereldomspannende keizerrijk van gewetenloze ingenieurs, genocidale politici, vastgoedbaronnen en de useful idiots uit de architectenwereld, om de Palestijnse natie weg te vagen. Laten we ons als vakgemeenschap van ontwerpers in elk geval onthouden van het tekenen van ‘visies’, voordat er een geloofwaardig niveau van zelfbeschikking ontstaat.

Wat kunnen we wel doen? Er zijn talloze Palestijnse architecten die op dit moment worden weerhouden om in Gaza te gaan helpen met de wederopbouw. Hun kennis van de regio, het klimaat, de cultuur en tegelijkertijd van de technieken en methodes van het bouwen is nu cruciaal, al mogen zij voorlopig het gebied (nog) niet in. Onze universiteiten, scholen, organisaties van architecten en instituten zouden in elk geval deze groep zoveel mogelijk materiële, financiële en organisatorische steun kunnen aanbieden. Verder past ons een onverbiddelijke houding tegen onze vakgenoten en partijen uit de bouwkolom die op welke manier dan ook willen meeprofiteren van wat het meest geperverteerde voorbeeld van wederopbouwstedenbouw van deze eeuw dreigt te worden.