Architectuur: je vriend of je vijand?

Onder stadsbibliotheek De Krook in Gent slapen mensen. Wanneer je je vanaf de overdekte fietsenstalling op -1 naar de fietsenkelder op -2 begeeft ga je met een helling naar beneden. Rechtsboven op ooghoogte, ontstaan nisjes die verborgen zitten in de architectuur van het gebouw. Een vijftal perfect gevormde alkoven, beschut tegen regen en wind en uit het zicht. Ze zijn populair bij daklozen. Met behulp van karton sluiten ze de opening naar de kant van de fietsenstalling af – alsof het een deur is – en trekken ze zich terug in hun huiskamer. Veel overlast lijken ze niet te veroorzaken en al vrij snel na de opening van De Krook werden deze plekken in gebruik genomen. In tegenstelling tot veel andere plekken in de publieke ruimte waar daklozen slapen gaat het hier om vrij onzichtbare slaapplaatsen.

De efficiëntie van deze daklozennisjes deed de vraag rijzen of dit echt toeval is. Het komt wel vaker voor dat bepaalde architectuur een aanzuigend effect blijkt te hebben op daklozen, maar de oorzaak daarvan is vaak een ongelukkige combinatie van bouwvormen, leegtes en locatie. Denk bijvoorbeeld aan het Noordstation en het Zuidstation in Brussel. Het ‘opkuisen’ van die buurten blijft uiteindelijk symptoombestrijding.[1] Stel je voor dat het anders kan. Wat als de architect deze nisjes stiekem heeft geïntegreerd in het ontwerp? Tenslotte zal een lijn meer of minder op een bouwtekening de meeste mensen wel ontgaan.

Zouden er architecten bestaan die onder de radar plekken voor daklozen integreren in hun ontwerpen als een vorm van professioneel activisme, als ware het een vorm van ‘vriendelijke architectuur’? Het faciliteren van plekken voor daklozen om zich te kunnen terugtrekken en uitrusten zou een tegenovergestelde beleidskeuze zijn ten opzichte van de stedenbouwkundige strategie die we de laatste jaren hebben gehanteerd van ‘vijandige architectuur’, in het Engels ‘hostile architecture’. Met als doel om bepaalde groepen uit de stad te weren. Een trend waar steden als Rotterdam, Utrecht en Leiden ondertussen afstand van nemen.[2] De banken met middenleuning, zodat er niemand op kan slapen, of de bushaltes waar de banken hebben plaatsgemaakt voor staleuningen. Of neem bijvoorbeeld de spikes op vensterbanken: allemaal doelbewust om het straatbeeld voor daklozen nog harder en ontoegankelijker te maken. Wat zegt het over onze tijdgeest als we zo omgaan met onze meest kwetsbare groepen in de samenleving? Mahatma Gandhi schreef ooit: “Een samenleving moet worden beoordeeld naar de behandeling van haar minderheden.”

Stadsbibliotheek De Krook betreft een publiek gebouw, gefinancierd met publiek geld. Een bibliotheek is er om de stad en de mensen in die stad te dienen. Ook daklozen behoren tot die groep. Zou het echt niet kunnen dat deze nisjes moedwillig zijn gecreëerd?

Dakloosheid is een stijgende trend in heel Europa. Gent telt volgens de laatste schatting 2.490 daklozen: 1.857 volwassenen en 633 direct betrokken kinderen. Deze kinderen leven uiteraard niet op straat, maar wel in de invloedssfeer van hun dakloze ouders.[3] Dat is 1% van het aantal inwoners. De sociale woningvoorraad is grofweg 13.505 woningen op 270.000 inwoners.[4] Met een gemiddelde wachttijd van vier jaar voor een sociale huurwoning staat ook hier de woningvoorraad onder druk. Vorig jaar was er nog een historische volksraadpleging over betaalbaar wonen.[5] Uitgaande van bewust gecreëerde nisjes onder De Krook zou de voorraad aan habitats voor daklozen, dan vijf van de 2.490 daklozen kunnen bedienen.

Stel dat we deze denkpiste doortrekken naar beleid. In Amsterdam geldt sinds 2017 het uitgangspunt van 40 procent sociale huur, 40 procent middeldure huur en 20 procent vrije sector bij nieuwbouwprojecten.[6] In het verleden bestond deze verplichting ook in Vlaanderen, met een quotum aan sociale woningen tot 20 procent op private gronden en tot 40 procent op publieke gronden. Deze regeling verdween door een technische kwestie over illegale staatssteun volgens Europa en sindsdien heeft geen enkele Vlaamse regering die fout rechtgezet.[7]

Wat als we aan deze quota vijf procent habitats voor daklozen toevoegen? Dit zou een soort gecontroleerde slums creëren. Wat zou dit betekenen voor de woningmarkt en wat zouden de minimale vereisten van zo’n daklozen woning dan moeten zijn? We hebben namelijk woningkwaliteitsnormen waar een woning officieel aan moet voldoen. Volgens de Vlaamse oppervlaktenorm moet een zelfstandige woning minstens 18 vierkante meter zijn met een minimumhoogte van 2 meter 20.[8] Wanneer we kijken naar de kwaliteitsnormen voor kamers dan is de eis van minstens 8 vierkante meter, kleiner. Maar er moet wel een ‘minimum aan comfort’ zijn, zoals een individuele wastafel met warm water in elke kamer.[9] De nisjes onder De Krook voldoen hier in de verste verte dus niet aan. Echter, is het niet ethischer om te zorgen voor beschutting tegen regen en wind dan mensen volledig buiten te laten slapen? Of deze nissen aan de normen voldoen is wellicht bijzaak. De vraag is natuurlijk of de oplossing voor het daklozenprobleem ligt in het toegankelijker maken van architectuur. Het bedenken van sociaaleconomische maatregelen die ervoor zorgen dat minder mensen buiten slapen, is wellicht een betere oplossing voor de bron van het probleem. Echter is een vriendelijkere benadering van de publieke ruimte in ieder geval stukken beter dan “hostile architecture”.

Momenteel is er veel aandacht voor duurzaam bouwen. We beginnen langzaamaan ook na te denken over de ecologische impact van de gebouwde omgeving op “niet-mensen” ofwel, “non-humans”. Inclusiever bouwen en renoveren, met aandacht voor dieren en hun omgeving, is een logische volgende stap in onze ontwikkeling naar een meer holistische architectuurbenadering. Toch voelt het wrang aan als we daarbij een groep mensen overslaan. Ook hier botsen de sociale en ecologische thema’s. Want ja, we moeten mee in de energietransitie en ja, het moet ecologischer. Maar dat moet niet ten koste gaan van de nog steeds relevante sociale strijd voor universele huisvesting. Als we het voor dieren en voor de aarde kunnen regelen, dan moeten alle mensen op zijn minst ook geholpen zijn aan een dak boven hun hoofd.

In Nederland is er met de intrede van de PVV in het kabinet en met een PVV minister op Asiel en Migratie een enorme ruk naar rechts gemaakt. De gevolgen daarvan zijn nu al zichtbaar in beleidskeuzes. De gewenste afschaffing van de bed-bad-broodregeling in veel steden zal zorgen voor een toename aan mensen die op straat belanden. De bijdrage aan de Landelijke Vreemdelingenvoorziening (LVV), zoals de opvang officieel heet, wil men beëindigen.[10] Dit alles uiteraard in de hoop om vervolgens de zo gewenste asielcrisis uit te kunnen roepen op basis van een zelf gecreëerd probleem. Ook in België spelen er structurele problemen met de nachtopvang. Daarbovenop is de voorbode van de federale onderhandelingen wat betreft migratie niet best. Volgens een onderhandelingsnota wil men met de huidige onderhandelende partijen het asielopvangnet “gradueel en gevoelig” afbouwen.[11]

Op X deelt iemand een foto van een kerstmarkt met daaronder de volgende quote: “It’s amazing how quickly we can build temporary shelter when we call them Christmas markets.”

Als architectuurwereld kunnen we in dit huidige politieke klimaat niet blijven wachten op sociaal beleid. Laten we in de tussentijd massaal nisjes ontwerpen.